LÁ LỐT
Lá lốt là cây thân thảo đa niên, có tên khoa học Piper sarmentosum, thuộc họ Hồ tiêu (Piperaceae, bao gồm các loài như trầu không, hồ tiêu).
Một số địa phương còn gọi là “nốt”, (ở Nam bộ có nơi gọi là “Lá lốp”).
Lá lốt có tinh dầu toàn thân (lá, cành, rễ), cho mùi thơm đặc trưng và dễ chịu
Lá lốt được dùng trong nấu ăn : chả băm viên lá lốt, chả bò lá lốt, trứng đúc lá lốt, ốc nấu chuối đậu lá lốt, canh cà lá lốt, canh đậu xanh lá lốt, canh lá lốt …
Lá lốt được dùng trong để làm thuốc nam
– Để trị vết thương : Lá lốt giã đắp vào chỗ đau.
– Để trị trị đầy bụng, nôn mửa vì bị cảm hàn dạng nhẹ : Nước sắc toàn cây
– Để trị cảm nóng, say nắng dạng nhẹ : Lá lốt tươi giã nát, phối hợp với lá khế, lá đậu ván trắng, sắc nước uống
– Để trị đau răng : Cành lá sắc đặc ngậm
– Để súc miệng làm sạch răng : Cành lá sắc đặc ngậm (thay cho trầu không khi thiếu trầu không)
– Để trị cước : Lá lốt nấu nước ngâm tay chân
– Để trị tê thấp : Nước sắc rễ cây
– Để trị đổ mồ hôi tay, mồ hôi chân : Lá lốt nấu nước ngâm tay chân
– Để trị đau nhức khớp và mỏi cơ sau khi hoàn thành một cuộc đi bộ đường dài : Lá lốt nấu nước để xông hơi, ngâm chân tay và tắm
– Để thư giãn cơ và tinh thần khi lao lực và mệt mỏi : Lá lốt nấu nước để xông hơi, ngâm chân tay và tắm
Lá lốt cũng được dùng như một loại ngải trong một số nghi lễ, cầu cúng thay cho trầu không
– LÁ LỐT CANH CÀ
Lá lốt mà nấu canh cà
Ăn vào thì mặn, nhả ra thì thèm
Lá lốt làm cho thức ăn, món canh hay món chả, đậm đà hơn, giống như có thêm vị muối hoặc vị mặn của thịt.
– ĂN TRẦU LÁ LỐT
Ông Tịt, bà Tịt
Ăn cỗ cứt trâu
Ăn trầu lá lốt
Đừng đốt con tôi
Ông Tịt bà Tịt : Hình tượng dân gian của bệnh nổi mề đay (cũng gọi là bệnh tịt). Theo tín ngưỡng, trẻ con mắc bệnh tịt là vì bị một giống “ma tịt” đốt phải.
Theo tín ngưỡng dân gian, để chữa bệnh nổi mề đay (bệnh tịt) ở trẻ con, người ta sửa soạn một lễ cúng gồm cứt trâu và lá lốt (được têm như trầu), mang đặt vào một chỗ cây cỏ rậm rạp có nhiều muỗi rồi thắp nhang cúng, vừa cúng vừa khấn vái bài này.
Cùng một họ, lá lốt rất giống trầu không,
– trầu không bò dọc theo tường hoặc thân cây thẳng, có rễ ở đốt thân để hỗ trợ bám thân cây khác hoặc vào tường
– lá lốt bò lan phủ mặt đất, rễ ở đốt thân giúp bám đất và đan lưới cây trên đất
Món cỗ cứt trâu lá lốt tương đương với món chả lá lốt, với cứt trâu là thịt băm viên
Món cỗ cứt trâu lá lốt cũng tương đương với trầu cau, với lá lốt là trầu và cứt trâu là cau/vôi.
– VÈ LÁ LỐT
Ve vẻ vè ve
Cái vè lá lốt
Anh A cũng tốt
Chị B cũng xinh
Hai bên rập rình
Gia đình đồng ý
Đi ra đăng ký
Ủy ban không cho
Anh A hét to
“Không cho cũng lấy!
Tôi yêu cô ấy
Đã mấy năm rồi
Không nói lôi thôi
Ngày mai cứ cưới
Làng trên xóm dưới
Ai thích thì đi
Đánh chén tì tì
Sa đì tám tấn.”
Có một bài ca dao hiện đại về lá lốt. Bài này nói về tính chất của lá lốt là
– Linh hoạt, thực tế,
– Cảm xúc bốc đồng và bao đồng nên nhiều khi cũng vô nguyên tắc
– Quan hệ làng xóm tốt, bán anh em xa mua láng giềng gần
—o—o—
XƯƠNG SÔNG
Cây xương sông, tên khoa học là Blumea lanceolaria (Roxb.) Druce, hay còn gọi là hoạt lộc thảo, rau húng ăn gỏi, là loại cây thuộc họ Cúc – Asteraceae
Xương sông có tinh dầu, có mùi hương đặc trưng, hắc như lá lốt, nhưng hợp với hoả hơn là thuỷ như lá lốt, nên thường bọc gói với đồ ăn có tính âm thuỷ, âm đất như thịt trai, thịt rắn hay cá.
Xương sông được dùng làm cây gia vị
– Chả trai nướng xương sông : Thịt con trai băm với thịt heo, sau đó gói bằng lá xương sông và nướng. Món ăn này có tác dụng cải thiện tình trạng suy giảm tình dục, tiêu thực và chống dị ứng.
– Thịt rắn băm gói trong lá xương sông nướng
– Thịt bò gói lá xương sông: nướng trên bếp giúp giảm mỡ cao trong máu.
Xương sông được dùng làm cây thuốc
– Trị bệnh đau xương khớp: Lá xương sông tươi ngậm hoặc chiết lấy nước uống, hoặc giã nát, xào nóng rồi chườm lên những chỗ thấp khớp, sưng tấy, đau nhức.
– Tri viêm, nhiệt miệng :
– XƯƠNG SÔNG – HOA SÓI
Hoa sói mà gói xương sông
Thầy mẹ gả phải người chồng bất nhân
Trách trời ăn ở không cân
Để cho hoa sói đứng sân chịu sầu
Chắc trời soi xét nơi đâu
Chẳng soi cảnh thảm cảnh sầu này cho
Cây xương sông có thân thẳng, lá có răng cưa, đại diện cho người nam cô độc, gai góc, lạnh lùng, thờ ơ, tàn nhẫn. Hoa sói mềm mại đại diện cho người nữ, kiểu nâng như nâng trứng, hứng như hứng hoa. Cả hai đều có tính trời, nhưng không thể cặp đôi được với nhau. Hoa sói mà quấn lấy xương sông thì xương sông khó chịu, ngạt thở, và xương sông cũng đâm nát hoa sói.
– XƯƠNG SÔNG – LÁ ỚT
Phụ đồng ếch
Hồn ếch ta đã về đây
Mãi năm khô hạn ta nay ở bờ
Ở bờ những hộc cùng hang
Tay thì cá giỏ, tay thì cần câu
Nó có chiếc nón đội đầu
Khăn vuông chít tóc ra màu xinh xinh
Nó có cái quạt cầm tay
Nó có ống nứa bỏ đầy cóc con
Nó có chiếc cán thon thon
Nó có sợi chỉ thon thon mà dài
Ếch tôi mới ngồi bờ khoai
Nó giật một cái đã sai quai hàm
Mẹ ơi lấy thuốc cho con
Lấy những lá ớt cùng là xương sông
Ếch tôi ở tận hang cùng
Bên hè rau muống, phía trong bờ dừa
Thằng măng là con chú tre
Nó bắt tôi về làm tội lột da
Thằng hành cho chí thằng hoa
Mắm muối cho vào cay hỡi đắng cay
Bài phụ đồng ếch này nói về món thịt ếch ăn với xương sông và lá ớt.
—o—o—o—
XƯƠNG SÔNG – LÁ LỐT : CẶP ĐÔI ÂM DƯƠNG VÔ CỰC
Trong cặp đôi xương sông lá lốt
– Xương sông làm nam, trụ cột, đứng thẳng, mang tính kim với thân trụ, lá đối xứng qua thân chính và có răng cưa
– Lá lốt là nữ, tính mộc thân bò lan, lá mọc không đối xứng, cành chia nhánh rồi mọc rễ cắm xuống đất, tạo nên lưới dây ngang và chéo trên mặt đất
Cặp xương sông – lá lốt đối xứng với cặp trầu – cau
– Lá lốt giống trầu, xương sông giống cau
– Trầu cau là âm dương song hành quấn quít, còn lá lốt là âm dương vô cực
Nếu vườn bạn nhiều lá lốt mọc dại, hãy trồng thêm xương sông dọc lối đi chính, làm cây hàng rào biên cho lối đi chính để cân bằng âm dương cho vườn. Tương tự, nếu bạn trồng xương sông ở vườn, hãy trồng thêm lá lốt. Đây là cây nền, cây dại trong vườn.
Tuy nhiên, trong sân vườn cây phong thuỷ phù hợp nhất cho các gia đình là trầu cau. Trầu cau đại diện cho vợ chồng quấn quít, sinh con đẻ cái, còn xương sông lá lốt đại diện cho vợ chồng đồng sàng di mộng về tinh thần, hoặc rất hoà hợp về tinh thần nhưng lai đồng sàng dị mộng về con cái, nghĩa là vô sinh.
Có lá lốt tình phụ xương sông
Có chùa bên Bắc, miếu bên Đông để tàn
Lá lốt và xương sông đại diện cho cặp đôi âm dương vô cực, dù đối xứng âm dương với nhau, nhưng có lá lốt thì không có xương sông và ngược lại. Lá lốt tính mộc nên có thể kết hợp với nhiều thứ, trong khi xương sông có tính đơn độc. Khi lá lốt đi cặp với một thứ gì đó, lá lốt sẽ chuyển hoá và không còn đối xứng với xương sông nữa, nói cách khác là loại trừ xương sông, không theo kiểu hai bên đối kháng trực diện, mà theo kiểu hai bên không ăn nhập gì với nhau như chùa bên Bắc và miếu bên Đông.
Lá lốt và xương sông chính là một mối tình đồng sàng dị mộng, cách xa biền biệt, có anh thì chẳng có chị, có chị thì khỏi có anh.
Cơ bản cặp đôi đích thực nào cũng có cả giai đoạn âm dương song hành và giai đoạn âm dương vô cực này.
– Một cặp đôi ở trạng thái âm dương song hành, đến lúc gặp hoàn cảnh phải chia xa thì người này không sống được vì thiếu người kia. Nếu cặp đôi này không có khả năng chuyển thành âm dương vô cực, thì cuộc chia ly này sẽ thành sinh ly tử biệt luôn.
– Một số cặp đôi xa yêu nhau, thì nhớ thương nhau da diết, nhưng lấy nhau và có con rồi thì triền miên trong trạng thái âm dương vô cực, nghĩa là cứ ở gần nhau là không ai thấy yên ổn thoải mái nữa.
– Trường hợp thứ ba là cặp đôi âm dương song hành chuyển sang âm dương vô cực trong hoàn cảnh chia ly, rồi lại tái hợp trong âm dương song hành. Đây dường như là cặp đôi hoàn hảo nhất.
– Trường hợp thứ tư là cặp đôi âm dương song hành, yêu đương quấn quít, lấy nhau một thời gian trải qua nhiều thử thách và sóng gió thì chuyển sang cặp đôi âm dương vô cực, nhưng càng ngày càng vô cực, xa cách thân thể, xa cách tâm hồn, rồi ly thân, ly hôn ly dị, không nhìn mặt nhau nữa luôn. Đây là trường hợp rất phổ biến.
Khi một người chết tắc trong chuyển hoá sinh tử, người ấy chết nhưng không siêu thoát mà thành ma, theo ngôn ngữ dân gian là ở dưới 18 tầng địa ngục. Khi một quan hệ chết tắc trong một trạng thái, không chuyển hoá được, nó cũng là một quan hệ ma. Hai người trong quan hệ ma, khi rất dễ chết trở thành hai con ma.
Giã giò con cò biết bay
Xương sông, lá lốt làm chay cho cò
– Giã giò con cò biết bay : con cò con đến giai đoan biết bay, có thể rời khỏi tổ, sống độc lập khỏi cò bố cò mẹ, tương đương con người bước vào tuổi dạy thì, có thể rời xa gia đình, rời khỏi cha mẹ, sống độc lập.
– Xương sông, lá lốt làm chay cho cò :
– – – “Chay” là chế độ ăn một chiều, chỉ có cơm và rau, không có thịt, ngược với “mặn” là đồ ăn có thịt. Thịt cò nấu vơi xương sông, lá lốt không phải là món chay
– – – “Chay” là chế độ sống, không có quan hệ tình dục, mỗi cá thể hoặc chỉ có âm hoặc chỉ có dương, nghĩa là âm dương vô cực. Xương sông – Lá lốt như bài trên đã nói là căp đôi âm dương vô cực. Con người khi qua tuổi thiếu niên, nhi đồng thì bước vào giai đoạn “giã giò con cò biết bay” về mặt thân thể thì đã dậy thì, phân giới tính rõ ràng, có thể có quan hệ tình dục, nhưng về mặt xã hội và tinh thần, thì chưa thể sinh con, nuôi con, nói cách khác là chưa thể làm cha làm mẹ.
Tóm lại, bài ca dao nói về giai đoạn thanh niên nam nữ dạy thì độc thân, trẻ con không phải, người lớn chưa tới.
Ù à ù ập
Nước chảy tràn ngập
Cả vũng chân trâu
Chị đỏ đi đâu?
Đi cày đi cấy
Bắt được con bấy
Đem về nấu canh
Băm tỏi băm hành
Xương sông lá lốt
Băm cho đầy thớt
Nấu cho đầy nồi
Đặt lên vừa sôi
Bắc xuống vừa chín
Chàng về chàng hỏi
Được mấy bát canh?
Tôi chiềng với anh
Được ba bốn bát
Đừng có xáo xác
Mà xóm giềng nghe
Để ra ăn de
Được ba bốn bữa.
Bài này nói về món canh cua bấy nấu với xương sông lá lốt băm nhỏ. Nghĩa bóng của bài đồng dao này rất phức tạp, vẫn về âm dương vô cực. Con cua bấy là con cua vừa lột vỏ, nó không phải con cua con, nhưng lại mềm yếu như con cua con. Con cua bấy này vẫn là con cò giã giò biết bay trong bài ca dao trên, đại diện cho trạng thái âm dương đã phân cưc, nhưng ở trạng thái vô cực. Đây là vợ chồng trẻ, chưa có khả năng có con. Nếu trong thời hiện đại hiện nay, chúng ta sẽ gọi những cặp đôi kiểu này là hiếm muộn hay vô sinh. Con sinh ra mất sớm gọi là con đỏ. Vợ chồng son nhưng chưa có con được vì tình trạng âm dương vô cực này gọi là anh đỏ, chị đỏ.
Con thì đói khóc như ri
Chồng thì uống rượu li bì ngày đêm
Đem tiền mua lấy cái say
Hơi men giở giọng bầy nhầy bên tai
Bữa hôm cùng với bữa mai
Cua rang ốc nướng kéo dài thâu canh
Xương sông lá lốt lá chanh
Rau thơm rau húng tỏi hành chắt chiu
Trách ai không nghĩ một điều
Vợ con nheo nhóc nỡ liều uống say
Bài ca dao này nhắc đến xương sông – lá lốt trong các món ăn để nhậu nhẹt với bạn bè, chứ không phải các món ăn dưỡng cho cả gia đình. Đồ nhậu là thức ăn kiểu âm dương vô cực, nghĩa là lai rai cho vui chứ không có nhiều tính dưỡng. Bài này nói về trạng thái vợ chồng đồng sàng dị mộng, âm dương vô cực, hoặc vô sinh hoặc có con thì không cùng dưỡng dục.
