Mỗi vùng đất, mỗi xứ sở mang đều có những sinh vật đặc trưng mang hồn cốt của vùng đất ấy, xứ sở ấy.
Tháng ba vào tiết Cốc Vũ, mỗi thành viên nhóm làm vườn của chúng tôi mà có vườn và kết nối được với vùng đất và xứ sở sẽ được xứ sở trao cho một hạt giống để trồng ở vườn riêng của mình và vườn chung của nhóm. Hạt giống này cũng liên quan đến đặc trưng của cây linh hồn và cây dòng họ.
Hương Nhu trắng là cây đặc trưng của vùng Kinh Bắc, đặc biệt vùng đất chạy dọc sông Đuống.
Hương nhu là cây bụi hàng năm hoặc lâu năm, lá đơn và hoa chùm.
Hương nhu được sử dụng
– Làm thuốc : Trị cảm nắng, sốt nóng ớn lạnh, nhức đầu, đau bụng đi ngoài, tức ngực, nôn mửa,
– Làm nước lá tắm và gội đầu
– Làm trà hoặc dùng chung với các loại cây khác làm nước uống
– Làm gia vị
Hương nhu có mùi thơm toàn thân : rễ, thân, cành, lá, hoa, hạt … Khi khai thác làm thuốc, để chống thất thoát tinh đầu người cũng sử dụng toàn bộ cây hương nhu tươi và khô.
Trong Ayurveda (hệ thống y học Hindu truyền thống có nguồn gốc từ Ấn Độ), Hương nhu được ví như nữ hoàng thảo dược và xem như thuốc trường sinh.
Hương nhu không phải là một loại cây cụ thể, mà là tập hợp tên của nhiều cây khác nhau thuộc họ hoa môi (Lamiaceae) hay cây é. Bao gồm:
– hương nhu
– – hương nhu tía : Còn có tên gọi khác là é tía, é rừng, é đỏ, che-tak-me. Tên khoa học là Ocimum tenuiflorum
– – hương nhu trắng : còn có tên gọi khác là húng giồi tía, ling leak kranam, thánh la lặc, cửu tầng tháp (Trung Quốc), tulsi (Ấn Độ).
– húng quế, rau quế, é quế, húng dổi, húng chó, húng lợn
– – húng trắng : Còn có tên gọi khác là é trắng, trà tiên, tiến thực, hương thảo, húng lông, húng quế lông. Danh pháp khoa học: Ocimum africanum; các đồng nghĩa: Ocimum basilicum var. pilosum)
– – húng tía toàn thân
– – húng xanh tím
– húng chanh : còn có tên gọi khác là tần dày lá, rau thơm lùn, rau thơm lông, rau tần (danh pháp hai phần: Plectranthus amboinicus, đồng nghĩa: Coleus amboinicus)
– – húng chanh tía hay đỏ
– – húng chang trắng hay xanh
– húng lủi : Húng lủi là một loại cây thảo sống dai, có thân rễ mọc bò, thân bò dưới mặt đất có vảy, và thân trên mặt đất mang lá và phân nhánh. Húng lủi được trồng ở làng Láng với thương hiệu húng Láng. Húng lủi dễ bị lẫn với bạc hà.
– bạc hà : Thân cây bạc hà có hình vuông, thường mọc đứng, cao khoảng 30 – 50 cm, và có rễ mọc từ các đốt.
– tía tô đỏ hay tím
– tía tô xanh
CA DAO – TỤC NGỮ
– HƯƠNG NHU
Nhức trốc buộc hương nhu
Lá chanh lá bưởi sẵn đầy
Hương nhu lá sả tóc mây gội đầu
Bao giờ em về làm dâu
Mẹ già chăm sóc công đầu là em
Đã thương lại càng yêu thêm
Bóng cau hương tóc chải mềm bờ vai.
– RAU É
Thiếu chi rau mà ăn rau é,
Thiếu chi chồng, làm bé người ta
– HÚNG LÁNG
Dưa La, húng Láng, ngổ Đầm
Cá rô Đầm Sét, sâm cầm Hồ Tây
Cốm Vòng, gạo tám Mễ Trì
Tương Bần, húng Láng còn gì ngon hơn
Đi đâu mà chẳng biết ta
Ta ở Kẻ Láng vốn nhà trồng rau
Rau thơm rau húng rau mùi
Thìa là cải cúc đủ mùi hành hoa
Mồng tơi mướp đắng ớt cà
Bí đao đậu ván vốn nhà trồng nên
Anh giúp em đôi quang tám dẻ cho bền
Mượn người lịch sự gánh lên kinh kì
Gánh lên chợ Mới một khi
Mong cho đến chợ anh thì nghỉ chân!
– RAU HÚNG
Nam mô một bồ dao găm
Một trăm giáo mác
Một vác dao bầu
Một xâu thịt chó
Một lọ mắm tôm
Một ôm rau húng
Một thúng rau răm
Con thì đói khóc như ri
Chồng thì uống rượu li bì ngày đêm
Đem tiền mua lấy cái say
Hơi men giở giọng bầy nhầy bên tai
Bữa hôm cùng với bữa mai
Cua rang ốc nướng kéo dài thâu canh
Xương sông lá lốt lá chanh
Rau thơm rau húng tỏi hành chắt chiu
Trách ai không nghĩ một điều
Vợ con nheo nhóc nỡ liều uống say
Ve vẻ vè ve
Nghe vè các rau
Thứ ở hỗn hào
Là rau ngành ngạnh
Trong lòng không chánh
Vốn thiệt tâm lang
Đất rộng bò ngang
Là rau muống biển
Quan đòi thầy kiện
Bình bát nấu canh
Ăn hơi tanh tanh
Là rau dấp cá
Có ba không má
Rau má mọc bờ
Thò tay sợ dơ
Nó là rau nhớt
Ăn cay như ớt
Vốn thiệt rau răm
Sống trước ngàn năm
Là rau vạn thọ
Tánh hay sợ vợ
Vốn thiệt rau co
Làng hiếp chẳng cho
Thiệt là rau húng
Lên chùa mà cúng
Vốn thiệt hành hương
Giục ngựa buông cương
Là rau mã đề…
– TÍA TÔ
Húng mọc, tía tô cũng mọc
Tròn tròn như lá tía tô
Bước cẳng vô hồ chân khô đầu ướt
Là cái gì?
Tròn tròn như lá tía tô
Đi biển đi hồ nó cũng đi theo
Là gì?
Chuồn chuồn đậu ngọn tía tô
Dượng mà lấy cháu, bỏ cô sao đành
Ngó lên hòn đá có lá tía tô
Ngó xuống xóm Bụt có cô chưa chồng
Vào vườn hái nắm tía tô
Hành tươi dăm nhánh, trở vô trong nhà
Giật mình em chợt nghĩ ra
Gừng tươi còn món ấy mà lại quên
Vào vườn lấy củ gừng thơm
Trở vô cháo nóng múc lên bát đầy
Tía tô, hành với gừng này
Cho vào cháo nóng bưng ngay lên giường
Thịt chó thì phải có riềng
Thịt lợn thì phải có riêng món hành
Thịt gà cần phải lá chanh
Tía tô cà chuối mới thành ba ba.
Ngọn dền dền tía, ngọn tía tô cũng tía
Ngọn khoai lang giâm, ngọn mía cũng giâm
Mai dong tốt nói em lầm
Bây giờ nghĩ lại giận bầm lá gan
CÂU CHUYỆN CỦA TÔI
– HƯƠNG NHU TRẮNG
Trước kia ở vườn của tôi có một cây hương nhu tía và một luống húng quế nhưng rồi cả hai đều bị lụi. Tôi cũng thử trồng bạc hà nhưng không sống được cây nào. Hiện nay tôi chỉ còn trồng một bụi húng chanh và một cây hương nhu trắng.
Cây hương nhu trắng tôi lấy giống ở vườn rau thơm dùng để làm dầu gội đầu ở Thuận Thành, Bắc Ninh. Tôi mang từ vườn về cả cây hương nhu tím và hương nhu trắng, nhưng cây hương nhu tím bị chết, còn cây hương nhu trắng phát triển thành bụi lớn với rất nhiều thân.
Hương nhu trắng rất cần nước, chỉ cần nắng một vài ngày đến một tuần là cây héo quắt. Mỗi năm đến mùa khô là cây khô cong như gỗ mục. Đầu xuân cây vẫn không có dấu hiệu sống lại nếu mưa không nhiều, cho đến tận đầu mùa mưa. Thông thường chỉ một số nhánh của cây cũ nẩy chồi, ra lá non và ra hoa ngay.
Tôi không chăm bón hay tưới cho cây. Nói chung cây hương nhu cứ chết đi sống lại hàng năm như vậy. Hàng năm vào mùa khô, cây đều chết rất nhiều cành rồi đến mùa mưa lại sống lại, cứ có mưa là cây ra lá, cứ có lá là có hoa. Năm nào mưa nhiều thì cây ra hoa quanh năm. Năm nào khô cạn, cây như que củi chết khô nhiều tháng liền, và phải trải qua rất nhiều cơn mưa thì cây mới bắt đầu có dấu hiệu sống lại ở một số cành, còn rất nhiều nhánh chết khô hẳn.
Những lúc cây tươi tốt, tôi hái cành cây có hoa đem cắm trên ban thờ, thì cành cây ra rễ rất nhiều và sống tươi xanh trong lọ cắm hoa trên ban thờ nhiều tháng. Nhưng nhiều khi đem giâm cành cây ấy xuống đát mà gặp trời khô là cây non bị chết.
Cây hương nhu của tôi ra rất hoa và có nhiều hat nhưng cây con mọc lên từ các hạt rơi xuống rất ít, và khả năng chết đi sống lại hàng năm vào mùa khô của cây con rất yếu nên cuối cùng chỉ còn mỗi cây gốc mà tôi mang về.
Một học sinh của tôi cần tìm cây hương nhu trắng Kinh Bắc chuẩn, tôi có kiểm tra thử thì cây hương nhu của tôi thì có thể do may mắn đã giữ được hương vị gốc và có thể dùng làm cây giống. Điều này khó như là đem cây húng Láng về nhà trồng mà vẫn giữ được nguyên mùi vị húng Láng. Tôi cũng không hiểu vì sao tôi vô tình làm được điều này với cây hương nhu trắng này, có thể vì tôi hợp với cây này.
Đã là cuối tháng ba âm lịch, nhưng cây hương nhu của tôi năm nay mới chỉ có vài cành xanh, các cành còn lại dường như chết khô hết từ cuối năm ngoái không khôi phục được. Lá xanh thưa thớt quá nên cây chưa có hoa. Thế là tôi chỉ có thể ngắt một cành hương nhu trong vài cành cây còn có dấu hiệu sự sống cho bạn học sinh.
Cây hương nhu cho tôi thấy một sức sống mãnh liệt, theo kiểu rất là âm nhu, rất là mềm mại linh hoạt kiểu nữ, nghĩa là khó sống quá thì thôi chết lâm sàng, chờ thời rồi sống lại, tranh thủ ra hoa, ra lá, ra hạt ngay, trước khi thời kỳ khó khăn lại tới.
– HÚNG CHANH
Bác hàng xóm nhà tôi có bụi húng chanh. Khi bác phá vườn làm sân, tôi xin bụi húng chanh của bác về trồng. Sau một thời gian chỉ còn một chậu húng chanh là sống được.
Sau này tôi đưa chậu húng chanh cho người thuê nhà chăm. Sau hơn một năm khi người thuê nhà chuyển đi, tôi dọn ban công phát hiện ra cây húng chanh chết khô trong chậu đất bé tý cũng khô quắt. Tôi quyết định cho cây ra khỏi chậu, đặt xuống mảnh đất nhỏ trước cửa nơi đã có sẵn nhiều cây. Vì cây chết khô nên tôi chỉ đặt cây xuống mặt đất. Chỉ sau một tuần cây húng chanh đã xanh mướt, ra hoa những chùm hoa tím rất đẹp.
Cây húng chanh này cũng y như cây hương nhu, khi thiếu đất và đặc biệt là nước có thể chết khô, nhiều tháng thậm chí cả năm, đợi đến được trở về với đất và có nước là nó lại tái sinh. Sức sống của cây húng chanh cho tôi cảm giác rất xúc động, giống như cái cây ấy đã chủ động thu mình lại, chết lâm sàng cả năm rồi, để cố đợi một ngày tôi quay lai cứu nó một lần thứ hai.
– OẢI HƯƠNG (LAVENDER)
Mùa hè năm 1999 khi sang Pháp, tôi đã ngắt một chùm lớn Lavender dại ở vùng Aix En Provence đem về Việt Nam. Chùm hoa của tôi giữ được cả hoa trên cành, màu hoa tím và mùi hương thơm sau hơn 15 năm để trong nhà. Một lần dọn nhà, thấy chùm hoa bụi quá, nên tôi quyết định vứt bó hoa đi. Sau môt thời gian cảm giác nhớ cây hoa đó, tôi quyết định mua một bó Lavender ở cửa hàng hoa khô về cắm lại trong nhà như cũ. Cái bó hoa mới này màu bạc phếch rất nhanh, hoa rụng lả tả và mùi rất là khó chịu so với mùi hoa dại tôi ngắt ngày xưa. Lúc ấy tôi mới thấy tiếc bó hoa ngày xưa quá.
Trong lớp làm vườn có một bạn người ở bên Pháp. Trong danh sách cây mà bạn cần trồng có Lavender dại, lấy giống từ vùng Aix En Provence. Hoá ra năm xưa tôi rất vô tình lấy đúng loài cây mang hồn của Aix En Provence để mang về Việt Nam.
Tôi còn được biết thêm cây hương nhu của tôi đang trồng và cây oải hương này chung một gốc, và khá liên quan đến tên của tôi. Khá kỳ lạ, bằng cách nào đó, dường như tôi đã kết nối được với hai vùng đất này qua hai loài hoa đặc trưng của vùng.
Tôi vẫn cho rằng tôi trồng cây không mát tay, đi đâu thấy hoa thơm, quả ngọt mọc dại là muốn mang về nhà trồng nhưng lại chẳng chăm bón gì. Nhờ có lớp học làm vườn, tôi có thêm chút tự tin là bằng cách nào đó tôi đã chọn chính xác nhiều loài cây đặc trưng của các vùng miền, trong đó có hương nhu, húng chanh và lavender, và cũng bằng cách nào đó mà chính tôi cũng không hiểu, tôi đã giữ được hương của các cây này dù là cây khô hay cây trồng. Đây là một trong những điều quan trọng cốt tử, làm nên một người làm vườn đích thực.
