TẾT ĐOAN NGỌ

Tết Đoan Ngọ thường rơi vào cuối tiết Tiểu Mãn. Đây là tiết khí sau Lập Hạ và trước Mang Xung.

Chưa ăn bánh tết Đoan Dương

Áo bông chẳng dám khinh thường cởi ra

Đầu hè, thời tiết vẫn có thể khá lạnh, đặc biệt vào các năm mưa bão nhiều và sớm.

Sau Tết Đoan Ngọ là mùa mưa mới chính thức bắt đầu, nhưng trời lại ấm áp hơn nhờ có nắng, nắng đi cùng mưa.

—o—o—o—

TẾT ĐOAN DƯƠNG (ĐOAN HOẢ)

Nắng ấm Đoan Ngọ quan trọng nhất là vào giờ Ngọ. Đặc biệt vào Chính Ngọ, đoan chính của mặt trời (tia nắng), đoan chính của cây (thân cây) trùng vào nhau và trùng với trục đoan của trời đất.

Hiện tượng mặt trời đứng bóng này xảy ra vào Chính Ngọ của tất cả các ngày trong năm nhưng trong ngày mùng 5 tháng 5, đoan của cây, của trời và của đất có thể hợp nhất, tạo nên hiện tượng mở huyệt và đóng cọc năng lượng qua các cây trụ cột của vườn, của đồng, của rừng, đặc biệt là các cây thiêng, cây thần và cây sự sống.

Hái lá cây đặc biệt để làm thuốc vào sáng và trưa là một truyền thống trong ngày Tết Đoan Ngọ, bởi vì cây lúc này nhận được năng lượng trời đất vô cùng mạnh mẽ.

—-o—o—o—

TẾT NƯỚC QUAY (ĐOAN THUỶ)

Nước Đoan Ngọ cũng đi lên từ lòng đất ở đáy sông, đáy hồ, đáy ao, đáy giếng, đáy thác …

Mó nước mới có thể được mở ra hoặc các mạch nước cũ bị tắc, bị bít có thể được thông trở lại trong Đoan Ngọ, nhưng hiện tượng này cực kỳ hiếm, khó xảy ra và càng khó quan sát.

Trong các vùng miền Việt Nam, đặc biệt là Đồng bằng sông Cửu Long, ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch (ngày Đoan Ngọ) được xem là ngày “nước quay”. Lúc này, nước sông Mê Kông từ thượng nguồn đổ về, trở nên đỏ đục và có nhiều xoáy nước, đánh dấu sự bắt đầu của mùa lũ hàng năm.

—o—

TẾT GIẾT SÂU BỌ

Trong thế giới sinh vật có 2 giống lưỡng cư

– Lưỡng cư chỉ có một cấu trúc thân có thể sống được trong cả hai môi trường, thường là trên cạn và dưới nước

– – – bò sát : rắn, cá sấu …

– – – thú : cánh cụt, rái cá, thú mỏ vịt …

– Lưỡng cư thay đổi cấu trúc thân đồng thời thay đổi môi trường sống tương ứng với cấu trúc thân đó cho từng giai đoạn sống

– – – ếch nhái

– – – côn trùng

Trong ngôn ngữ dân gian, sâu bọ chính là côn trùng. Là loài lưỡng cư, sâu bọ hay côn trùng có hai dạng hình và hai môi trường sống chính là

– Bọ hay côn

– Sâu hay trùng

trong đó

– bọ là côn, mang tính dương, tính hạt, tính đơn lẻ, tính đơn nhất (có câu “một tý bọ”)

– trùng là sâu, mang tính âm, tính sóng, tính tập thể, tính lặp lạị (có từ “trùng trùng đoàn quân”, “trùng trùng lớp sóng”, “dãy núi trùng trùng điệp điệp”)

Sâu bọ có thể

– biết bơi, sống ở dưới nước,

– biết bò, sống ở trên cạn,

– biết trèo leo và biết bay, sống ở trên cây,

– biết đào bới, biết chui, sống ở dưới lòng đất

Vài ví dụ về sâu bọ

– Bướm và ngài : bướm là bọ

– Sâu đá : vừa là sâu, vừa là bọ, ấu trùng và con non giống sâu hơn, con trưởng thành giống bọ hơn

– Cuốn chiếu : vừa là sâu, vừa là bọ, ấu trùng và con non giống sâu hơn, con trưởng thành giống bọ hơn

– Bọ như bọ xít, bọ cánh cứng, bọ cánh cam … và cả bọ cạp : sâu chính là ấu trùng

– Ve : sâu chính là ấu trùng

– Kiến : sâu chính là ấu trùng

– Mối

– Mọt

– Gián

– Ruồi

– Muỗi

– Rệp

– Dế

– Nhện

– Tò vò

– Các loại chân đốt khác

Cây và sâu là một cặp âm dương. Sâu ăn chỗ yếu của cây, sâu giết cây yếu. Trong Tết Đoan Ngọ cây hay trục âm dương mạnh nhất, còn sâu ở trạng thái yếu nhất, cách ly khỏi cái cây để chuyển hoá.

Các cây cho trái chín vào đầu tháng 5 âm lịch (trước Lập Hạ) thường được dùng cúng Tết Đoan Ngọ. Quả cây truyền thống của Tết Đoan Ngọ là vải, mận và mít. Người ta tin rằng ăn các loại quả này vào Tết Đoan Ngọ sẽ giúp giết sâu bọ. Thứ nhất đây là các loại quả rất nóng, trong khi sâu bọ thường sinh trưởng tốt trong thời tiết ẩm ướt. Thứ hai, các loại quả này có chu kỳ sinh trưởng ngược nhất với sâu bọ.

Tết Đoan Ngọ là Tết giết sâu bọ nhưng thực ra chúng ta không cần làm gì để giết sâu bọ, mà sâu bọ sẽ tự đi qua một chuyển hoá thân thể và môi trường sống, nói cách khác là chết đi trong thân thể và môi trường này, để xuất hiện trong thân thể và môi trường khác. Vòng đời của sâu bọ rất ngắn và kích thước sâu bọ rất bé so với chúng ta, nên chúng ta thường không nhận thức được trạng thái chuyển hoá này của sâu bọ trong Tết Đoan Ngọ.

Sâu bọ tự chết và tư giết chính nó trong dịp Tết Đoan Ngọ, theo vận hành bình thường trong chu kỳ vòng đời của chúng.

—o—o—o—

TẾT CÂY RA TRÁI

Thức ăn của các loài sâu bọ là cây. Sâu bọ ăn tất cả các bộ phận của cây như ngọn cây, lá cây, cành cây, thân cây, rễ cây, nhựa cây, phấn hoa, mật hoa, nhị hoa, nhuỵ hoa, …

Dân gian có câu “Rau nào sâu nấy” hay “Cây nào sâu nấy” ví dụ

– Cây nhãn có bọ xít nhãn

– Cây dừa có đuông dừa, là ấu trùng của loài kiến vương hay còn gọi là bọ vòi voi, mọt cọ đỏ

– Cây vải có sâu đục cuống quả vải

Chu kỳ phát triển của cây liên quan chặt chẽ đến chu kỳ phát triển của sâu. Trong Tết Đoan Ngọ, sâu bọ đi hết một chu kỳ trong vòng đời và chuyển sang chu kỳ mới, hay chết đi, còn cây có sự chuyển hoá ngược lại : đi về gốc, về nguồn cội, ra trái và trái này có khả năng tái sinh được giống cây gốc.

Khảo cây là phong tục của Tết Đoan Ngọ. Những cây bị khảo là cây trong vườn không ra trái. Chủ nhà sẽ đánh vào thân cây, tra khảo vì sao mày không ra trái, nếu sau Tết Đoan Ngọ này mà mày không ra trái thì tao sẽ chặt mày. Người ta tin rằng nếu làm như vậy vào Đoan Ngọ, những cây khó và muộn ra quả sẽ ra quả. Tức nhiên nếu cây vẫn không ra quả được sau Đoan Ngọ thì cây đó đáng chặt bỏ.

Trong Tết Đoan Ngọ, chủ vườn hoàn toàn có thể trò chuyện với bất kỳ cây nào trong vườn về mong muốn nó ra lá, mọc cành, vươn tán, trổ hoa, kết quả thế nào. Khảo cây chỉ là một trường hợp đặc biệt mà thôi.

Trong Tết Đoan Ngọ chúng ta có thể trồng cây, đặc biệt là trồng cây từ hạt của các quả chín vào dịp Tết Đoan Ngọ và các cây cần nhiều nước, vì sau Tết Đoan Ngọ là mùa mưa.

Nếu trước Đoan Ngọ mà ít mưa và cũng ít nắng thì cây bị hạn và bị cớm nắng, cằn cỗi không ra được nhiều trái và trái chín cũng không ngon. Đến Đoan Ngọ nắng bắt đầu mạnh hơn và mưa cũng nhiều hơn, trái cây nhiều nước vì mưa, nhưng lại chín đậm đà không bị nhạt do có nắng.

—o—o—o—

TẾT RƯƠU MEN

Món ăn truyền thống của Tết Đoan Ngo là rượu nếp.

Trong Đoan Ngọ có thể làm và ăn các thực phẩm lên men, ví dụ

– Các loại rượu nấu từ gạo, ngô

– Các loại rượụ ngâm với lá, cành, củ và quả cây

– Các loại rượu và nước uống làm từ quả lên men như rượu mơ, nước mơ, rượu đào, nước đào, rượu mận

– Dưa, cà, sung, hành, kiệu … muối .

– Dưa chuột, cà rốt, bắp cải, củ cải … muối xổi, muối góp và ăn ghém

– Các loại nộm trộn với dấm như nộm hoa chuối, nộm đu đủ, nộm giá đỗ …

– Đậu phụ

– Các món ăn chế biến với mẻ : Bò nhúng mẻ, trâu nhúng mẻ, hải sản mực, bạch tuộc nhúng mẻ, chân giò nấu mẻ, cá nấu mẻ, ốc nấu mẻ, ngan om riềng mẻ, canh gà nấu mẻ, lươn nấu mẻ, vịt nướng riềng mẻ, canh cua nấu mẻ …

– Các món dấm bỗng như canh chua dấm bỗng, cà bung nấu bỗng, chuối xanh đậu cả nấu bỗng, canh ngao nấu bỗng …

Con men thực chất là một loại trùng, sâu bọ không tiêu hoá các bộ phận của cây còn sống, mà chuyển hoá các bộ phận của cây đã được tách ra khỏi cây gốc như lá cây, thân cay, quả cây … trong một chu trình gọi là lên men.

Mỗi loại cây có một loại sâu bọ tương ứng ăn các bộ phận của nó. Loại sâu bọ này cần có loại men đặc trưng để tiêu hoá được cấu trúc mộc của loại cây mà nó ăn. Tương tự, cần có con men đặc trưng với từng quá trình lên men và sản phẩm lên men.

Ra trái để tái tạo các giống cây mới là quá trình tự chuyển hoá giữa các thế hệ. Các bộ phận rơi rụng ra khỏi cây như cành lá, hoa, quả rơi rụng sẽ được vi sinh vật trong đất làm mục rồi chuyển hoá thành đất. Mục nát bản chất là quá trình lên men nhờ vi sinh vật trong đất, mà cũng là một loại sâu bọ. Quả chín dễ mục nhất vì chín chính là quá trình tự lên men, mà đi cùng quá trình lên hương và lên vị.

Sâu hoá bướm và cây ra trái là quá trình tự chuyển hoá của bộ đôi sâu bọ còn lên men là bộ đôi sâu bọ và cây chuyển hoá cùng nhau. Lên men là quá trình chuyển hoá và phân hoá cây về các yếu tố cơ bản đất nước khí, chuyển hoá với nhau, chuyển hoá với môi trường, chuyển hoá thành môi trường.

—o—o—o—

TẾT SÂU CÂY

Cây là nền tảng của hệ sinh thái. Nhưng cây không tồn tại một mình mà luôn tồn tại thành một bộ đôi với sâu bọ. Cây là thức ăn và là môi trường sống của sâu bọ. Sâu bọ giúp cây tự thanh lọc và chuyển hoá về với đất.

Trong Tết Đoan Ngọ, cây đạt được sự tối ưu về cấu trúc và năng lượng, còn sâu trải qua chuyển hoá về cấu trúc và môi trường sống.

—o—o—o—

TẾT ÔNG BÀ ÔNG VẢI

Tết Đoan Ngọ ứng với câu

Một cây làm chẳng nên non,

Ba cây chụm lại nên hòn núi cao.

Hiện tượng ba cây chum lại và về được gốc chung của chúng, hay về được núi là cấu trúc gốc của rừng đúng với cây gia đình, cây chi họ, cây dòng ho.

Ông bà ông vải đứng ở vị trí chập các nhánh chi họ như vậy, cho nên vải chính là quả rất nên được cúng vào ngày Tết Đoan Ngọ, và đương nhiên cả trầu cau vì liên quan đến ông bà đầu nhau, gốc của cây dòng họ.