TIẾNG GÀ GÁY

– Gà gày theo các chu kỳ thời gian mà quan trọng nhất là chu kỳ canh giờ

– Gà gáy theo vùng và tầng không gian, với trung tâm là không gian mà gà ở

– Gà gáy theo sự kiện khách quan và chủ quan xảy ra trên đất và thời điểm đó như mưa, nắng …

—o—o—o—

– GÀ GÁY THEO CÁC CHU KỲ THỜI GIAN

Gà gáy theo các chu kỳ thời gian như khắc, canh, ngày, tháng, quý, mùa, năm … nhưng rõ ràng nhất là gáy theo canh. Chính vì gà gáy theo canh, nên có từ canh gà

Nếm muỗng đường om, mùi thơm vị ngọt

Qua thương nhớ bậu thức trót canh gà

Phận bậu như hạt mưa sa,

Phận qua như gió thổi tuốt ra vàm ngoài

—o—

Gió đưa cành trúc la đà

Tiếng chuông Trấn Vũ, canh gà Thọ Xương

Mịt mù khói tỏa ngàn sương

Nhịp chày Yên Thái, mặt gương Tây Hồ

Gà gáy theo canh, nên có từ

– gà gáy điểm canh

– gà gáy chuyển canh

– gà gáy sang canh

– gà gáy tàn canh

Một ngày có 12 canh giờ trong đó có 5 canh đêm, 6 khấc ngày, vậy gà gáy

– Gà gáy đêm (canh đêm) : đặc biệt tàn canh (giờ Dần khoảng 3-5h)

– Gà gáy sáng, rạng ngày, rạng đông : sau giờ Dần

– Gà gáy trưa : đặc biệt giờ Ngọ (khoảng 11-13h)

– Gà gáy chiều

– Gà gáy chiều tối : đặc biệt giờ gà lên chuồng, giờ quáng gà, mà chính là giờ Dậu (khoảng 17-19h)

– Gà gáy tối

Ca dao tục ngữ về gà gáy canh

Vừa quen thì lại vừa già

Vừa đắp chiếu lại thì gà gáy canh

—o—

Bảo nhau gặt lúa vội vàng

Mang về nhặt, suốt, luận bàn thóc dôi

Người thì nhóm bếp bắc nồi

Người đem đãi thóc để rồi đi rang

Người đứng cối, kẻ giần sàng

Nghe canh gà gáy phàn nàn chửa xong

Trong làng già trẻ thong dong

Sớm khuya bện chổi chớ hòng rỗi tay

—o—

Đêm đêm khêu ngọn đèn loan

Nhớ chàng quân tử thở than mấy lời

Mong chàng chẳng thấy chàng ôi!

Thiếp tôi trằn trọc vội dời chân ra

Nhác trông lên, trăng đã xế tà

Đêm hôm khuya khoắt con gà đã gáy sang canh

Mong anh mà chẳng thấy anh

Thiếp tôi buồn bã khêu quanh ngọn đèn

—o—

Canh tàn gà gáy hết đêm

Làm sao tỏ hết nỗi niềm cho nhau

—o—

Trách gà sao vội gáy tan

Chung tình chưa mãn chuông vàng vội rung

—o—

Nỉ non đêm ngắn tình dài

Chung quanh gà đã gáy hoài tàn canh

Trách gà vội gáy tàn canh

Không lâu tí nữa cho tình thở than

—o—

Bên chợ Đông Ba tiếng gà eo óc

Bến đò Thọ Lộc tiếng trống tan canh

Giữa dòng Hương dợn sóng khuynh thành

Đêm khuya một chiếc thuyền mành ngả nghiêng.

Theo tín ngưỡng dân gian, gà gáy không đúng canh là điềm báo xui rủi, ví dụ gà gáy canh 1, canh 2

Gà gáy canh một hoả tai,

Gà gáy canh hai đạo tặc

Ca dao, tục ngữ về gà gáy sáng, rạng ngày, rạng đông

Chó giữ nhà, gà gáy sáng

—o—

Ăn cơm gà gáy, cất binh nửa ngày

—o—

Bến chợ Đông Ba tiếng gà gáy sáng

Bến đò Thọ Lộc tiếng trống sang canh

Giữa sông Hương dợn sóng khuynh thành

Đêm khuya một chiếc thuyền mành ngả nghiêng

—o—

Lao xao gà gáy rạng ngày

Vai vác cái cày, tay dắt con trâu

Bước chân xuống cánh đồng sâu

Mắt nhắm mắt mở đuổi trâu ra cày

Ai ơi bưng bát cơm đầy

Nhớ công hôm sớm cấy cày cho chăng?

—o—

Xôn xao gà gáy rạng ngày

Vai vác cái cày, tay dắt con trâu

Bước chân xuống cánh đồng sâu

Mắt nhắm, mắt mở, cái đầu chôm bôm

—o—

Một đêm là năm trống canh

Tôi kể ngọn ngành cho chúng bạn nghe:

Canh một thì đi cất te

Canh hai trở về nấu cám lợn ăn

Canh ba đổ gạo vô đâm

Canh tư nhấm trấu bắc hầm nồi ngô

Canh năm chợp mắt lơ mơ

Chồng vừa vào rờ, gà gáy rạng đông

Năm canh nỏ bén hơi chồng

Vì con mụ cả, khổ không hỡi trời!

Cái cảnh chồng chung cực lắm chị em ơi!

—o—

Buồn về một nỗi tháng Giêng

Con chim, cái cú nằm nghiêng thở dài

Buồn về một nỗi tháng Hai

Ðêm ngắn, ngày dài thua thiệt người ta

Buồn về một nỗi tháng Ba

Mưa rầu, nắng lửa người ta lừ đừ

Buồn về một nỗi tháng Tư

Con mắt lừ đừ cơm chẳng muốn ăn

Buồn về một nỗi tháng Năm

Chửa đặt mình nằm gà gáy, chim kêu.

Bước sang tháng Sáu lại đều

Thiên hạ cày cấy râm riu ngoài đồng.

Gà gáy tất cả các tháng, tất cả các mùa trong năm và tiếng gà thay đổi theo tất cả các chu kỳ này. Tuy nhiên, sự thay đổi của tiếng gà gáy theo các chu kỳ là quá tinh tế để chúng ta nhận thức được. Ngoài ra, gà hiện nay bị lai tạp nhiều.

Bài ca dao sau mô tả tiếng gà theo ngày trăng

Mười ba trăng lặn gà kêu

Mười bốn trăng lặn gà đều gáy ran.

—o—o—o—

– GÀ GÁY THEO CÁC VÙNG & CÁC TẦNG KHÔNG GIAN

Gà rất mạnh về không gian, nên có câu “chó giữ nhà, gà giữ đất”. Gà gáy trước hết trong không gian mà nó sống, ở đất của chủ nuôi.

Tiếng gà gáy tạo ra một trường âm, bao lấy đất. Ai nghe được tiếng gà thì rơi được vào trường âm này.

Gà ở ngã 3, 4 … giữa các mảnh đất cũng biết nó cần trùm tiếng gáy lên các mảnh đất xung quanh.

Một tiếng gà gáy sáu huyện cùng nghe

Câu trên được cho là nói về ngã ba Bông thuộc tỉnh Thanh Hóa, tiếp giáp với các xã Hà Sơn (huyện Hà Trung), xã Hoằng Khánh (huyện Hoằng Hóa), xã Châu Lộc (huyện Hậu Lộc), xã Vĩnh An (huyện Vĩnh Lộc), xã Định Công (huyện Yên Định), và xã Thiệu Quang (huyện Thiệu Hóa).

Bước chân thời gian, nhịp điệu thời gian trên các mảnh đất là khác nhau, cho nên cùng là gà gáy trưa mà khác nhau từ nhà này đến nhà khác.

—o—o—o—

– GÀ GÁY SỰ KIỆN

Chớp đông nhay nháy, gà gáy thì mưa

—o—

Gà cồ mà gáy đầu hôm

Ắt có tin đồn gái xóm chửa hoang

—o—

Ai nuôi con gà trống con gà vàng

Nửa đêm dậy gáy cho nàng nấu cơm

Con gà này là gà của người đàn ông, gáy liên quan đến quan hệ nam nữa

—o—

Hỡi anh làm thợ nơi nao

Để em gánh đục, gánh bào đi theo

Cột queo anh đẽo cho ngay

Anh bào cho thẳng, anh xoay một bề

Bốn cửa chạm bốn con nghê

Bốn con nghê đực chầu về xứ Đông

Bốn cửa chạm bốn con rồng

Ngày thời rồng ấp tối thời rồng leo

Bốn cửa chạm bốn con mèo

Đêm thời bắt chuột, ngày leo xà nhà

Bốn cửa chạm bốn con gà

Đêm thì gà gáy, ngày ra bới vườn

Bốn cửa chạm bốm con lươn

Ngày thì chui ống tối trườn xuống ao

Bốn cửa chạm bốn con dao

Chăm thì liếc sắc, chăm chào thì quen

Bốn cửa chạm bốn cây đèn

Ngày thì đèn tắt tối thì đèn chong

Bốn cửa chạm bốn cái cong

Để em gánh nước tưới hồng tưới hoa

Ngày mai khi anh về nhà

Trăm năm em gọi anh là chồng em

—o—

Đêm khuya gà gáy rân trời

Bầm gan nát ruột vì lời em than

—o—

Chiều nay tôi cắt cổ gà vàng,

Để chi khuya nó gáy, hai đàng biệt li

—o—

Chim vỡ ổ khắp ngàn xao xác

Gà gáy tan cả xóm vang vầy

Đôi ta từ giã chốn này

Kẻo hai bên cô bác nghe rầy lỗ tai

—o—

Mẹ tôi sinh một mình tôi,

Tôi ở nhà người, chịu đắng chịu cay.

Đắng cay thì mặc đắng cay,

Tôi ở năm ngoái, năm nay tôi về.

Giã ơn cái rổ, cái sề,

Nửa đêm gà gáy, tao về nhà tao.

Giã ơn cái cọc cầu ao,

Nửa đêm gà gáy, cho tao có mày.

—o—o—o—o—o—

LOẠI GÀ NÀO BIẾT GÁY ? GÀ TRỐNG

Gà trống gáy, gà mái không gáy, mà chỉ kêu cục tác, khi đẻ trứng hay gọi con.

Gà gáy thể hiện “bản lĩnh đàn ông” cho nên tiếng gà trống là để cho gà mái nghe

Nuôi vịt, vịt đẻ trứng ra,

Có công nuôi gà, gà gáy cho nghe

Còn giữa những con gà trống với nhau, giữa đàn ông với nhau, xảy ra chuyện

Con gà tức nhau tiếng gáy

Gà gáy giống như khẳng định chủ quyền không thời gian và chủ quyền trong một mối quan hệ.

Tai nghe gà lạ gáy hay

Gáy lên năm ba tiếng để gà đây gáy cùng

– Gà tui đang nhốt trong lồng

Muốn gáy lên năm ba tiếng

Sợ con gà bên nớ sang thốt cái mồng gà bên ni

Bài ca dao này nói về một con gà cũ muốn khẳng định chủ quyền bằng cách thách con gà lạ dám gáy để nó gáy cùng và con gà lạ đáp rằng nó không gáy, nó biết nó gáy sẽ bị đánh, nó đã hiểu rõ ai là chủ nhân của chỗ này.

Gà mái gáy là điểm bất thường, điểm gở, âm bị suy hoá ra dương.

Gà mái gáy gở

hay

Gà mái gáy mai, lụn bại cửa nhà

—o—o—o—o—o—

GÀ GÁY ĐÔI

Miễu thần gà gáy có đôi

Trông bậu trông đứng trông ngồi

Trông người có nghĩa bồi hồi lá gan

—o—

Con chim trên núi, con gà dưới suối

Nó gáy giọng chầu đôi

Đêm năm canh, chẳng ngủ lại ngồi

Trông người thục nữ bồi hồi lá gan.

—o—o—o—o—o—

CÁC TIẾNG GÀ GÁY

Trong ca dao tục ngữ có

– Gà gáy ó o

– Gà gáy o o

– Gà gáy le te

– Gà gáy te te

– Gà gáy cục kè ke

– GÀ GÁY Ó O

Tuổi Tí là con chuột xù

Thu gạo thu nếp nó bò xuống hang

Tuổi Sửu con trâu kềnh càng

Cày chưa đúng buổi nó mang cày về

Tuổi Dần con cọp chỉn ghê

Bắt người ăn thịt tha về non cao

Tuổi Mẹo là con mèo ngao

Hay quấu hay quào ăn vụng thành tinh

Tuổi Thìn, rồng ở thiên đình

Đằng vân giá vũ ẩn mình trên mây

Tuổi Tỵ nằm ở bộng cây

Nằm khoanh trong bộng chẳng hay điều gì

Tuổi Ngọ ngựa ô đen sì

Ỷ mình sức mạnh sá gì đường xa

Tuổi Mùi là con dê chà

Có sừng mọc ngược râu ra um tùm

Tuổi Thân con khỉ ở lùm

Chuyền qua chuyền lại té ùm xuống sông

Tuổi Dậu con gà vàng lông

Có mỏ có mồng nó gáy ó o

Tuổi Tuất là con chó cò

Nằm khoanh trong lò lỗ mũi lọ lem

Tuổi Hợi con heo ăn hèm

Làm chuồng nhốt lại không thèm nhảy ra

– GÀ GÁY Ó O

Đêm khuya gà gáy ó o

Vợ tôi thức giấc nó mò đi đâu

– GÀ GÁY O O

Đêm khuya gà gáy o o

Áp chồng mà ngủ, không cho đi cày

– GÀ GÁY TE TE

Mỏ gà thời tròn

Mỏ vịt thời dẹt

Vịt kêu cạc cạc

Gà gáy te te

Ai thức thời nghe

Ai ngủ thời chớ

– GÀ GÁY LE TE

Nửa đêm gà gáy le te

Muốn đi rón rén đụng nghe cái ầm

– GÀ GÁY CỤC KÈ KE

Con gà gáy cục kè ke

Thức cô mi dậy mà nghe tiếng Tàu

Chém cha con gái nhà giàu

Ham vàng ham hột, đâm đầu lấy Tây

—o—o—o—o—o—

NHỊP GÀ GÁY

– GÀ GÁY RÂN TRỜI

Đêm khuya gà gáy rân trời

Bầm gan nát ruột vì lời em than

– GÀ GÁY LÊN

Ta tức con gà, ta giận con gà

Đôi ta đang than thở, nó đà gáy lên

– GÀ GÁY RAN

Mười ba trăng lặn gà kêu

Mười bốn trăng lặn gà đều gáy ran.

– GÀ GÁY LAO XAO

Lao xao gà gáy rạng ngày

Vai vác cái cày, tay dắt con trâu

Bước chân xuống cánh đồng sâu

Mắt nhắm mắt mở đuổi trâu ra cày

Ai ơi bưng bát cơm đầy

Nhớ công hôm sớm cấy cày cho chăng?

– GÀ GÁY HƯỠN (thong thả, chậm chạp)

Con nhạn kêu sương, gà thường gáy huỡn

Anh thương em rồi, đừng có cười giỡn, người ta đồn

– GÀ GÁY DỒN

Anh ơi gà đã gáy dồn,

Dậy đi xúc ốc đồng Tròn, đồng Quang,

Rổ sề, rổ sảo, rổ sàng

Vợ bưng, chồng gánh kịp hàng chợ phiên

—o—

Thân em làm lẽ chẳng hề

Có như chính thất mà lê giữa giường

Tối tối chị giữ mất buồng

Chị cho manh chiếu nằm suông chuồng bò

Mong chồng, chồng chẳng xuống cho

Ðến khi chồng xuống, gà đã o o gáy dồn

Chém cha con gà kia, sao mày vội gáy dồn?

Mày cho tao mất vía kinh hồn về nỗi chồng con!

—o—

Ước gì anh đặng vô phòng

Loan ôm lấy phụng, phụng bồng lấy loan

Ngặt con gà quá đỗi vô doan

Mới vừa nằm xuống, nó đã lon ton gáy dồn

– GÀ GÁY CHIÊU ĐĂM

Chửa sáng dắt trâu đi cày,

Dọn bờ cuốc gốc nửa ngày chưa tha:

“Bờ lớn con hãy cuốc ra,

Bờ bé đắp lại cho bà, con ơi!”

Việc làm khắp chốn cùng nơi,

Giục đi cắt cỏ, vai tôi đã mòn.

Đi thì lội suối trèo non,

Cắt được gánh cỏ đã mòn đôi vai.

Về nhà xay đỗ, cạo khoai,

Xay thóc, giã gạo canh hai chưa nằm.

Gà kia mày gáy chiêu đăm,

Để chủ tao nằm, tao ngủ chút nao.

“Bờ chuôm cho chí bờ ao,

Mướn được thằng ở, nhẽ nào, con ơi!”

– GÀ GÁY VÔ TÌNH

Trách con gà gáy vô tình

Chưa vui sum họp, đã đành chia phôi

—o—o—o—o—o—