Năm 2024, khi soạn bài giảng cho lớp Lễ Tết, mở sau Tết, nhận ra là “30 chưa phải là Tết” nghĩa là từ trước đến nay chưa bao giờ mình đón được Tết, bởi vì nhận thức và hành động đón Tết vừa sai vừa nửa vời. Tất cả mọi người cũng như mình mà thôi.
Mở rộng ra chả có giai điệu nào của trái đất như canh giờ, tiết khí, tuần trăng, mùa vụ và chả có chu kỳ nào của sự sống mà chúng ta bắt nhịp được.
Cả một năm đi theo từng lễ Tết đến Tết nguyên đán, học sinh và giáo viên cùng tự tay nấu bánh chưng, nặn bánh dầy, làm đồ lên men, làm cỗ ông Công ông Táo, làm lễ nhà đất và cây dòng họ Tết … vừa làm vừa kiểm tra kết quả. Dần dần mỗi người hình dung được về cách Tết đã hình thành và biến đổi ra sao từ thời Hùng Vương thứ 6 đến giờ, cái gì là gốc hồn của Tết, cái gì đã bị bóp méo.
Tết là sự hội tụ của các chu kỳ. Trầm luân xảy ra khi các chu kỳ bị sai lệch và không Tết được với nhau. Mỗi chúng ta và cả đất nước và dân tộc cũng đã trầm luân như vậy qua khoảng 4000 năm. Chúng ta cần đón Tết với thực tế này. Tết bây giờ như dòng nước xiết và không dò được đáy, còn chúng ta là trẻ tập bơi.
Truy nguyên bánh chưng bánh dày và đồ ăn Tết ra ông tổ Lang Liêu. Truy nguyên cá chép của ông bà đầu nhau và vàng mã ra Chử Đồng Tử. Truy nguyên cây nêu, cành đào, cây quất, mâm ngũ quả, dưa hành, và các loại ra củ quả hạt làm thức ăn mặn và ngọt cho Tết ra Tản Viên. Nguồn gốc Tết Nguyên Đán có trước cả Công Nguyên, từ thời Hùng Vương.
Cách tốt nhất để kết nối với dòng máu và nguồn cội, cũng như với chính bản thân mình là tự tay chuẩn bị mọi thứ để đón Tết. Tự tay chuẩn bị Tết, tự mình đón Tết, mỗi người tự hiểu mình, tự hiểu hơn gia đình mình, ngôi nhà mình, đất nước mình, dân tộc mình, và trưởng thành hơn cùng Tết.
Mục đích của chúng ta khi đón Tết không phải là để khôi phục truyền thống hay những thứ chúng ta hoang tưởng ra là truyền thông mà chúng ta chỉ làm việc cần làm, để đón Tết như Tết chính là mà thôi.
Năm nay (2024) có hơn 20 bạn cố gắng đón Tết đúng như là Tết. Hy vọng danh sách các bạn học sinh chạm được vào Tết, vào hồn dân tộc, vào hồn thời gian sẽ dài ra thêm cho đến Giao thừa và theo các năm
Trải nghiệm làm bánh chưng sâu sắc đến đâu, thì trải nghiệm Tết của chúng ta sâu sắc đến đó.
– Nếu chúng ta cần ở trạng thái tĩnh lặng chiêm nghiệm quá khứ và nhìn nhận bản thân thì khoảng thời gian 10-12h bên bếp lửa không khác gì một buổi thiền mình sát (cho nên chúng ta không nên vẽ vời làm việc này việc khác lúc luộc bánh chưng).
– Nếu chúng ta cần dọn dẹp nhà cửa, thì ngọn lửa bánh chưng sẽ thiêu đốt những thứ chúng ta cần vứt bỏ khỏi thân thể và nhà đất, cả vật lý và tinh thần. Chúng ta cần dọn dẹp bánh chưng trước, nghĩa là hãy làm bánh chưng cơ bản nhất, không vẽ hươu vẽ vượn vào bánh chưng.
– Nếu chúng ta cần mở cổng đất, nước, khí, lửa của người và đất nhà thì cách đơn giản nhất chính là tự tay làm bánh chưng trên đất nhà bằng tất cả các nguyên liệu địa phương.
– Nếu chúng ta cần thay hũ muối, nước, gạo trên ban thờ thì hầu hết đều là sau khi làm bánh chưng, sau khi cúng ông Công ông Táo và trước nửa đêm 23 tháng Chạp.
– Nếu chúng ta cần gặp thần linh, thần tài, thổ địa, bà cô, ông mãnh, gia tiên tiền tổ để chốt năm và cần được nhắc nhỏ điều gì, thì thời gian làm bánh chính là lúc điều này xảy ra.
Ngoài Tết, có nhiều lễ Tết mà chúng ta rất nên tự làm bánh chưng nếu muốn đàm bảo lễ này thành công
– Lễ cúng ông bà Đầu nhau
– Các lễ sinh nguyệt, dứt căn và lễ trưởng thành
– Các lễ nhập trạch, tân gia
Năm nay không có 30 Tết mà chỉ có 29 Tết. Nhưng năm như vậy, chúng ta có thể cúng ông Công ông Táo bao nhiêu lần cũng được, miễn sao trước ngày 23. Trong quá trình này, chúng ta muốn bổ sung thử nghiệm và cái gì cũng được, ví dụ chúng ta có thể gói 10 cái bánh chưng khác nhau cả mười, về kích thước, cách làm nhân, số lạt, cách xếp lá …, rồi đỗ thừa chúng ta làm chè kho, thịt dư chúng ta làm giò …
Những năm có 30 Tết, tính chốt hạ và tính cấu trúc mạnh hơn, nên chúng ta cần làm một chạm và làm thống nhất, nghĩa là mỗi việc cần làm chỉ làm một lần và bánh chưng nên cùng kích thước. Tuy nhiên, kể cả những năm chỉ có 29 Tết, chúng ta cũng không nên làm ăn dây dưa và cơ bản mỗi việc chúng ta làm là chỉ làm một lần. Một ví dụ tiêu biểu là nếu gói bánh chưng thiếu, sai, xấu, chúng ta không mở ra gói lai, mà cứ gói tiếp và rút kinh nghiệm cho lần sau và nếu chúng ta gói bánh chưng 2, 3 lần thì mỗi lần sẽ cần chạm sâu hơn; ví dụ cỗ cúng thiếu cá chép, ngũ quả hay vàng mã chúng ta chỉ cần cúng bổ sung duy nhất những thứ này chứ không làm lại cả mâm cỗ, vừa tốn thời gian vừa dây dưa rất không đúng tinh thần Tết là kết thúc.
Riêng với Tết, có bánh chưng tự làm ở nhà với ý thức của người tự chủ để cúng ông bà Đầu nhau là có Tết, còn mua bánh chung, làm bị động theo cha mẹ, làm cùng bạn bè, làm ở trường lớp hay workshop … thì nghĩa là không có Tết.
Nếu không tự nổi lửa và làm bánh chưng từ đầu đến cuối trước ngày 23 tháng Chạp, cánh cổng Tết sẽ khép lại ngay vào ngày 23, chứ không cần đợi đến “30 chưa phải là Tết”.