Theo cuốn Lĩnh Nam Chích Quái :

Vua Hùng sau khi phá xong giặc Ân rồi, trong nước thái bình, nên lo việc truyền ngôi cho con, mới hội họp hai mươi hai vị quan lang công tử lại mà bảo rằng: “Ai đem lễ vật hợp với ý của ta đến dâng cúng Tiên Vương cho tròn đạo hiếu thì ta sẽ truyền ngôi cho”

Các lang đua nhau đi tìm các vị trân kỳ, hoặc săn bắn, chài lưới, hoặc đổi chác, đều là của ngon vật lạ, nhiều không biết bao nhiêu mà kể. Duy có lang thứ mười tám tên là Lang Liêu, mẹ hàn vi, đã bị bệnh qua đời rồi, trong nhà lại ít người nên khó bề toan tính, ngày đêm lo lắng, ăn ngủ không yên.

Chợt nằm mơ thấy thần nhân bảo rằng: “Trong trời đất không có vật gì quý bằng gạo, vì gạo là vật để nuôi sống con người và có thể ăn mãi không chán, không có vật gì hơn được. Nếu giã gạo nếp gói thành hình tròn để tượng trưng cho Trời và lấy lá gói thành hình vuông để tượng trưng cho Đất, ở trong làm nhân ngon, bắt chước hình trạng trời đất bao hàm vạn vật, ngụ ý công ơn dưỡng dục của cha mẹ, như thế thì lòng cha sẽ vui, nhà ngươi chắc được ngôi quý”. Lang Liêu giật mình tỉnh dậy, vui mừng.

Chàng lựa những hạt nếp trắng tinh, không sứt mẻ, đem vo cho sạch, rồi lấy lá xanh gói thành hình vuông, bỏ nhân ngon vào giữa, đem luộc chín tượng trưng cho Đất, gọi là bánh chưng. Lại lấy nếp nấu xôi đem quết cho nhuyễn, nhào thành hình tròn để tượng trưng cho Trời, gọi là bánh giầy.

Đúng kỳ hẹn, Vua hội họp các con lại để mang lễ vật đến cúng Tổ tiên. Các lang mang tới toàn là sơn hào hải vị, duy chỉ có Lang Liêu đem bánh hình tròn, bánh hình vuông đến dâng. Hùng Vương lấy làm lạ hỏi Lang Liêu, Lang Liêu trình bày như lời thần nhân đã bảo. Vua nếm thử thì thấy vị ngon vừa miệng ăn không chán, phẩm vật của các công tử khác không làm sao hơn được. Vua khen ngợi hồi lâu, rồi lấy lễ vật của Lang Liêu đem cúng tổ tiên. Vua dùng thứ bánh ấy để cung phụng cha mẹ trong các dịp lễ tết cuối năm. Thiên hạ mọi người đều bắt chước theo. Tục này còn truyền cho đến bây giờ, lấy tên của Lang Liêu, gọi là Tết Liệu.

Hùng Vương truyền ngôi cho Lang Liêu; hai mươi mốt anh em kia đều chia nhau giữ các phiên trấn, lập làm bộ đảng, trấn thủ những nơi núi non hiểm trở. Về sau, anh em tranh giành lẫn nhau, mỗi người dựng “mộc sách” (hàng rào cây bằng gỗ) để che kín, phòng vệ. Vì thế, mới gọi là Sách, hay là Trại, là Trang, là Phường. Sách, hay Trại, Trang, Phường bắt đầu có từ đây vậy

—o—o—o—

LÀNG DỮU LÂU – NƠI LANG LIÊU LÀM BÁNH CHƯNG BÁNH DẦY LẦN ĐẦU

Theo truyền thuyết và sử sách ghi lại, hoàng tử Lang Liêu sống tại làng Dữu Lâu, nay thuộc phường Dữu Lâu, thành phố Việt Trì, nên đây có thể coi là nơi đầu tiên ở Việt Nam làm bánh chưng và bánh dầy.

Sau khi lên ngôi vua, Làng Liêu lấy hiệu là Hùng Chiêu Vương. Khi ông băng hà, nhân dân làng Dữu Lâu lập miếu thờ, gọi là “Dữu Lâu Vũ Miếu” và tôn vinh là Lang Liêu Đại Vương.

Đến thời vua Lê Thánh Tông đã cho các quan bộ lễ đi khảo sát các nơi thờ cúng Tổ Tiên, xem xét, xếp đặt lại các đền, chùa, đình, miếu, đồng thời ghi chép lại di tích, sự tích và truyền thuyết lập ra các thần tích cho từng làng. Khi xem xét lại sự tích và các di tích ở vùng Dữu Lâu, vua đã truyền chỉ : Hợp nhất Miếu Dữu Lâu thờ Lang Liêu Đại Vương và Đền Ổ Rồng thờ Tản Viên Sơn Thánh để thờ chung ở đình làng.

Hiện nay Lang Liêu được thờ ở đình làng Dữu Lâu và được coi là tổ nghề nấu ăn.

—o—o—o—

CÁC LOẠI BÁNH CHƯNG, BÁNH DẦY

Các loại bánh trưng

– Bánh chưng vuông có nhân thịt lợn và đỗ xanh.

– Bánh chưng vuông vị ngọt, từ đường mật hoặc từ gấc

– Bánh dài có nhân thịt lợn và đỗ xanh gọi là bánh bánh tày. Bánh chưng dài thường được gói với rất ít đỗ (đậu xanh), và rất ít hoặc không có thịt, mục đích để dành ăn lâu dài vào những ngày sau tết, xắt thành từng lát bánh rán vàng giòn hơn và ăn ngon hơn. Bánh chưng dài có thể lá chít thay cho lá dong.

– Bánh gói thành đòn dài với nguyên liệu tương tự như bánh chưng nhưng được gói bằng lá chuối là bánh tét.

– Tại Nghệ An có bánh chưng Vĩnh Hòa được gói thành từng cặp hai chiếc một, từng cái có hình kim tự tháp cụt chứ không vuông vức như bánh chưng thông thường.

Như vậy bánh chưng có đủ loại hình khối như trụ tròn, hộp vuông, khối tam giác.

Các địa danh gắn với bánh chưng

– Bánh chưng Tranh Khúc (Hà Nội)

– Bánh chưng Lỗ Khê (Hà Nội)

– Bánh chưng Bờ Đậu (Thái Nguyên)

– Bánh chưng làng Đầm (Hà Nam), bánh chưng Chợ Đầu (Hưng Yên)

– Bánh chưng Thủy Đường (Hải Phòng)

– Bánh chưng Đại An Khê (Quảng Trị)

– Bánh chưng Cầu Báng (Thái Bình)

– Bánh chưng đen Bắc Sơn (Lạng Sơn)

– Bánh chưng đường ở vùng Kiến Xương, Tiền Hải (Thái Bình)…

Các loại bánh dầy

– Bánh dầy cơ bản nhất là bánh dầy không nhân chỉ làm từ bột gạo hấp. Bánh dầy có thể ăn theo cặp.

– Bánh dầy kẹp nhân : bánh dầy kẹp giò chả

– Bánh dầy nặn với nhân : bánh dầy nhân đỗ, có cả loại mặn và loại ngọt.

– Các dân tộc thiểu số phía Bắc Việt Nam, như Tày, Mường cũng làm bánh giầy nhưng không gói bánh chưng. Bánh giầy của người miền núi thường được nặn to như bánh đa. Bánh được trữ trên gác bếp, để khô cả năm trời và là món ăn quý. Mỗi khi dùng, người ta xắt bánh ra thành miếng nhỏ, rồi nướng phồng trên bếp than. Ca dao có nói về bánh dầy nướng kiểu này.

Các địa danh gắn với bánh giầy

– Bánh giầy Quán Gánh của làng Thượng Đình (Nhị Khê, Thường Tín, Hà Nội) thường bán thành một cọc gồm năm bánh, nhân mặn hoặc nhân ngọt, gói trong lá chuối tươi.

– Bánh giầy làng Gàu (Hưng Yên)

– Bánh giầy Gia Lộc (Hải Dương)

– Bánh giầy Hà Nam (Quảng Yên, Quảng Ninh)

– Bánh giầy Lạc Đạo (Hưng Yên)

– Bánh giầy Mông ở vùng núi phía Bắc,…

Bánh giầy cũng xuất hiện ở nhiều quốc gia khác, nhưng bánh chưng vuông đặc trưng thì chỉ có ở nước ta.

—o—o—o—

BÁNH CHƯNG

Vườn vuông cây lá xanh xanh

Trồng đậu trồng hành, lại thả heo vô

Là gì?

—o—

Nhà xanh lại đóng đố xanh,

Chung quanh trồng hành, thả lợn vô trong.

Là bánh gì?

Hai câu đố trên mô tả bánh chưng như một ngôi nhà vườn, của chú lợn. Lợn mang tính đất và vườn cũng mang tính đất.

—o—

Trong trắng ngoài xanh

Tỉa đỗ trồng hành

Thả heo vô lội

Là gì?

Câu đố này mô tả bánh chưng như một cái đầm cho heo lội, tính nước được nhấn mạnh hơn so với hai câu trên. Gộp ba câu đố với nhau thì bánh chưng là bánh đất nước.

—o—

Bánh gì ăn diện nghênh ngông với đời ?

Câu đố này là về chữ chưng trong chưng cất, chưng diện, chưng hửng, trưng bày, sáng trưng …

—o—

Lạt này gói bánh chưng xanh

Cho mai lấy trúc cho anh lấy nàng

Lạt và lá gói bánh chưng là âm dương với nhau, như thanh mai và trúc mã, như anh và em.

—o—

Ăn mày đòi xôi gấc

Ăn chực đòi bánh chưng

Bánh chưng là bánh làm để thờ cúng tổ tiên cho ngày Tết, xôi gấc cũng là xôi dùng để cúng. Ăn mày, ăn trực không thể ăn loại đồ ăn quý này

—o—

Dửng dưng như bánh chưng ngày tết

Bánh chưng là bánh Tết nên đến ngày Tết không ai thấy thèm bánh chưng như ngày thường nữa. Một lý do nữa là bánh chưng có tính đất, nên ăn rất no.

—o—

Tết về câu đối bánh chưng

Chẳng ham giò chả chỉ ưng ngứa, xòe

Câu đối và bánh chưng là hai biểu tượng về tinh thần và vật chất của Tết.

—o—

Thịt mỡ, dưa hành, câu đối đỏ

Cây nêu, tràng pháo, bánh trưng xanh

Đây là các đặc trưng của Tết

—o—

Gió đánh cành đa

Thầy tưởng rằng ma

Thầy ù thầy chạy

Ba thằng ba gậy

Đi đón thầy về

Bắt con lợn sề

Cho thầy chọc tiết

Bắt con cá diếc

Cho thầy bóc mang

Bát con tôm càng

Cho thầy bóc vỏ

Lấy đôi đũa đỏ

Cho thầy gãi lưng

Bóc đồng bánh chưng

Cho thầy chấm mật

Bài này nhắc đến bánh chưng chấm mật. Có hai loại bánh chưng ngọt là bánh chưng nhân mật đỗ và bánh chưng nhạt chấm mật.

—o—

Ông trẳng ông trăng

Xuống chơi với tôi,

Có bầu có bạn,

Có bát cơm xôi,

Có nồi cơm nếp,

Có nệp bánh chưng,

Có lưng hũ rượu,

Có khướu đánh đu,

Thằng cu vỗ chài,

Bắt trai bỏ giỏ,

Cái đỏ ẵm em,

Đi xem đánh cá,

Có rá vo gạo,

Có gáo múc nước,

Có lược chải đầu,

Có trâu cày ruộng,

Có muống thả ao,

Ông sao trên trời.

Nệp bánh trưng là một trong những món đò mời ông trăng, khi ông trăng xuống chơi.

—o—

Hư hư chựng chựng

Chựng vững cho lâu

Một con trâu nằm

Một trăm bánh dày

Một bầy heo lang

Một sàng bánh ú

Một hũ rượu ngon

Một con cá thiều

Một niêu cơm nếp

Một nẹp bánh chưng

Một nừng lúa ré

Một ché rượu lạt

Bục bạc con tao

Hư hư, chựng chựng.

Trong bài đồng dao này, có ba loại bánh được nhắc đến là bánh dầy, bánh chưng và bánh ú.

—o—

Mèo già ăn trộm

Mèo ốm phải đòn

Mèo con phải vạ

Con quạ đứt đuôi

Con ruồi đứt cánh

Đòn gánh có mấu

Củ ấu có sừng

Bánh chưng có lá

Con cá có vây

Ông thầy có sách

Thợ ngạch có dao

Thợ rào có búa

Xay lúa có giàng

Việc làng có mõ

Cắt cỏ có liềm

Câu liêm có lưỡi

Cây bưởi có hoa

Cây cà có trái

Con gái có chồng

Đàn ông có vợ

Kẻ chợ có vua

Trên chùa có Bụt

Cái bút có ngòi

Ông voi có quản

Bánh chưng có lá giống như con gái có chồng, nếu không thì sẽ không ra bánh chưng.

—o—

Mụ sên đi chợ

Mụ rổ ở nhà

Bắt gà làm thịt

Bắt vịt chặt đuôi

Bắt ruồi chặt cánh

Đòn gánh có mấu

Con sấu có tai

Con nai có sừng

Bánh chưng thì ngọt

Roi mót thì đau

Hàng trầu hàng cau

Là hàng con gái

Hàng bánh hàng trái

Là hàng bà già

Hàng hương hàng hoa

Là hàng ông Bổn.

Bài đồng dao này tương tự như bài đồng dao trên, bánh chưng ở bài này có đặc trưng là ngọt.

—o—o—o—

BÁNH TÉT

Kéo níu từng khoanh

Ấy là bánh tét

(Vè bánh trái)

Sự khác biệt của bánh tét và bánh trưng là bánh tét gói theo đòn dài, trong khi bánh chưng rời rạc từng chiếc. Cho nên bánh tét có tính kết nối, tính dính mắc, tính mộc thuỷ hơn bánh chưng.

—o—

Những kẻ nhát gan

Này là bánh tét

(Vè bánh trái)

—o—

Bánh gì bị bẹp rõ hoài ?

Bánh tét

—o—

Bánh bò bột nếp,

Bánh xếp nhưn dừa,

Bánh tét nhưn đậu.

Đón anh em hỏi còn kén lừa làm chi?

—o—

Nắng đổ chang chang

Thấy mặt con bán khoai lang

Tui bàng hoàng muốn làm cữ rét

Trời mưa sấm sét

Thấy mặt con bán bánh tét

Tui muốn hét rụng rời

—o—o—o—

BÁNH TÀY

Bánh tày nhân cá rô

—o—

Bánh đa chợ Cày, bánh tày chợ Voi

—o—

Bánh đúc kẻ Go, bánh tày to quán Lào

—o—o—o—

BÁNH GIẦY

Thân em vừa trắng vừa tròn

Sao anh lại nỡ lột quần em ra?

Lột quần anh lại chẳng tha

Anh lấy miếng thịt, anh tra ngay vào.

Là gì? Bánh giầy kẹp giò

Thân em vừa trắng vừa tròn : bánh dầy

Sao anh lại nỡ lột quần em ra? : trước khi ăn bánh được gói trong lá, khi ăn bóc lá ra

Lột quần anh lại chẳng tha, Anh lấy miếng thịt, anh tra ngay vào : Bánh dầy sau khi bóc lá được kẹp giò hoặc chả

Theo câu đố này, bánh dầy được ví với làn da, thân thể trần của người phụ nữ. Như vậy bánh dầy mang tính âm hơn nhiều so với bánh chưng.

—o—

Bì bà bì bạch trắng bạch như cò

Ôm lưng bóp vú kéo co giữa đường

Là bánh gì?

Bì bà bì bạch trắng bạch như cò : Bánh dầy

Ôm lưng bóp vú kéo co giữa đường : Trong các loại bánh làm từ gạo, bánh dầy có độ dẻo cao nhất, khi cắn miếng bánh dầy thì miếng bánh sẽ bị co kéo, giữa phần bánh được tay giữ và phấn bánh được răng cắn.

—o—

Da hơ phải lửa thì co

Bánh dầy phải lửa thì to phồng phồng

Da hơ phải lửa thì co : Bánh dầy được ví với làn da của người phụ nữ.

Bánh dầy phải lửa thì to phồng phồng : Đồng bào miền núi có tục nướng bánh dầy cho nó phồng lên để ăn.

—o—

Cậu chết mợ ra người dưng

Bánh giầy phải lửa thời sưng phồng phồng

Cậu chết mợ ra người dưng : Bánh dầy là mợ, lá bọc là cậu. Trước khi nướng bánh dầy thì cần tách lá ra.

Bánh giầy phải lửa thời sưng phồng phồng : Đây là cách ăn bánh dầy của đồng bào miền núi.

—o—

Bánh dầy nhiều đậu thì ngon

Cha mẹ chuốt ngót thì con đắt chồng

Bánh dầy nhân đậu.

—o—

A bê xê là xề bánh đúc

U xê úc là cục mắm tôm

Ô mờ ôm là ôm bánh dày

A i ai là chai nước mắm

—o—

Tôi chầu bà chúa khoai lang

Bà chúa trên ngàn má đỏ hây hây

Tôi chầu bà chúa bánh giầy

Bà chúa lâu ngày mốc thếch đại vương

Tôi chầu bà chúa khoai lang : Chúa là năng lượng huyền vi, bí ẩn, mang tính kim, nhưng khoai lang lại là thứ củ cơ bản, vô cùng mộc mạc, chân chất.

Bà chúa trên ngàn má đỏ hây hây : Má đỏ hây hây là một hình ảnh sống động, cụ thể, đời thường lại ghép với “bà chúa trên ngàn” rất xa xôi, huyền bí

Tôi chầu bà chúa bánh giầy : Bánh dầy là thứ bánh vô cùng mộc mạc, nếu như bánh chưng phải gói, luộc và bóc rất cầu kỳ, bên trong cùng là nhân thịt, rồi đến đỗ xanh, rồi đến gạo, thì bánh dầy chỉ có một miếng bánh làm từ bột gạo xay nhuyễn và hấp chín, ăn không như vậy cũng được mà kẹp giò ăn cũng được

Bà chúa lâu ngày mốc thếch đại vương : Chúa sinh ra muôn loài, giá trị trường tồn, nhưng chúa ở đây lại “mốc thếch”

Bài này nói về những người làm những việc huyền bí như hầu đồng, hầu thánh, nhưng mà toàn là hữu danh vô thực.

—o—

Dù ai chồng rẫy, vợ chê

Bánh giầy Quán Gánh thì về với nhau

Ăn trước thì bảo người sau

Già ăn trẻ lại, gái mau đắt chồng

Bánh dầy đại diện cho năng lượng âm dương song hành.

—o—

Lẳng lơ chết có bánh dầy

Chính chuyên chết chả được đầy mâm xôi

Lẳng lơ chết có bánh dầy : Bánh dầy là biểu tượng của người phụ nữ trọn vẹn, có tính lưỡng nghi, mà đối xứng ít nhất với hai người đàn ông như bà Thị vừa đối xứng với ông Công, vừa đối xứng với ông Táo.

Chính chuyên chết chả được đầy mâm xôi : Là phụ nữ chỉ vận hành một năng lượng thì sẽ không thực sự là về được gốc tính nữ của mình mà bản chất là lưỡng nghi, nói cách khác người này ở tình trạng thái thiếu

—o—

Người thích mặt chắc

Ðó là bánh dày

(Vè bánh trái)

—o—

Ước gì ta được quần thâm

Thì ta làm cỗ mười mâm bánh dày

Bánh chưng cho lẫn bánh dày

Giò hoa chả lụa ta bày lên trên.

Quang nong tám rẻ cho bền

Mượn người cho khỏe gánh lên họ hàng.

—o—

Hư hư chựng chựng

Chựng vững cho lâu

Một con trâu nằm

Một trăm bánh dày

Một bầy heo lang

Một sàng bánh ú

Một hũ rượu ngon

Một con cá thiều

Một niêu cơm nếp

Một nẹp bánh chưng

Một nừng lúa ré

Một ché rượu lạt

Bục bạc con tao

Hư hư, chựng chựng.

—o—

Bánh gì cộm cộm trắng bông?

Bánh dầy

—o—o—o—