ĐÀN GẢY TAI TRÂU

Lá bàng tai trâu, sầu đâu chân chó

Chỉ quãng thời gian mùa xuân từ tháng hai trở đi. Theo Vũ Bằng (Thương nhớ mười hai) : Trên các cành bàng, lá non hé mở và cuốn lại, chưa bung ra hết, y như thể tai trâu, còn cây sầu đâu thì từ khoảng này cũng trổ lá non nhưng nhúm lại với nhau thành một hình tròn như vết chân con chó để lại trên mặt đất, sau một đêm mưa tuyết.

Tai lá mít, đít lồng bàn.

Cái tai trâu to dầy dáng như lá mít, đít trâu nở nang tròn đầy như cái lồng bàn là tướng trâu quý.

Vành mồm trắng, mắt tai to,

Hễ thưa lông bụng, móng hài cũng mua.

Trâu có tai to là tướng trâu quý.

Trâu hoa tai, bò gai sừng.

Trâu mà có vết vân vân ở trong tai như cái hoa tai và bò sừng sần sùi, có gai thì là trâu bò xấu hại cho chủ. Vân là cấu trúc sóng, dường như không hợp với tai trâu mà hợp với sừng trâu

—o—o—o—

ĐÀN GẢY TAI TRÂU

Tai trâu không cảm ứng, nói cách khác là đóng hay điếc, với các sóng âm uyển chuyển phát ra từ các nhạc cụ dây.

Đàn đâu mà khảy tai trâu,

Đạn đâu bắn sẻ, gươm đâu chém ruồi.

Thành ngữ “đàn gảy tai trâu” trong tiếng Hán là Đối ngưu đàn cầm, bắt nguồn từ một điển cố nổi tiếng thời Chiến Quốc (475-221 TCN) trong lịch sử Trung Hoa. Câu chuyện xoay quanh một nhạc sĩ tài ba tên Công Minh Nghi, người được ca ngợi với tiếng đàn lay động lòng người.

Một ngày nọ, Công Minh Nghi mang đàn lên một ngọn đồi để vừa ngắm cảnh, vừa chơi bản nhạc “Thanh giác chi tao” (một khúc nhạc thanh cao và tinh tế). Khi nhìn thấy một con trâu đang thong thả gặm cỏ gần đó, ông nảy ra ý định “trình diễn” khúc nhạc ấy cho “thính giả đặc biệt” này. Tuy nhiên, dù tiếng đàn vang lên du dương, con trâu vẫn thản nhiên gặm cỏ, không mảy may phản ứng.

Sau khi quan sát, ông nhận ra vấn đề không nằm ở tiếng đàn mà do bản nhạc quá cao nhã, vượt ngoài khả năng cảm thụ của con trâu. Ông liền chuyển sang khúc nhạc dân dã hơn, mô phỏng âm thanh gần gũi như tiếng ruồi bay, tiếng bê con gọi mẹ. Lúc này, con trâu bắt đầu dỏng tai lắng nghe vì những âm thanh này gần gũi và dễ hiểu với nó.

Câu chuyện về Công Minh Nghi sau đó được nhắc lại vào cuối thời Đông Hán qua lời của Mâu Dung – một người tinh thông cả Phật học lẫn Nho học. Khi các học trò hỏi vì sao ông thường mượn kinh điển Nho giáo để giảng giải đạo Phật, ông kể lại điển tích “đàn gảy tai trâu” như một minh chứng cho việc hiểu đúng đối tượng để truyền đạt phù hợp, khiến mọi người tâm phục khẩu phục.

Tai trâu điếc với tiếng đàn

– Không có nghĩa là tai trâu điếc với các âm khác : Tiếng đánh trống hay ra lệnh, tai trâu có thể nghe bình thường

– Không có nghĩa là cả con trâu điếc với tiếng đàn : Các âm thanh dạng dây được trâu nghe được bằng các bộ phận khác ví dụ sừng.

—o—o—o—

TÙ VÀ SỪNG

Tù và là dụng cụ phát âm có hình dáng như cái loa, được làm từ vật liệu sừng tự nhiên, cho nên có tù và sừng trâu, tù và sừng bò, tù và ngà voi và tù và vỏ ốc. Kèn cũng có hình loa, nhưng không làm bằng sừng mà làm bằng kim loại như kèn đồng hoặc thân cây, cành cây là dang kèn gỗ.

Sừng trâu truyền âm rất tốt, cho nên sừng trâu là nguyên liệu tối ưu để dùng làm tù và. Tù và ngà voi là biểu tượng quyền lực hơn là một công cụ thổi âm.

Sừng trâu có cái đầu nhỏ để thu âm và cái đầu to (đầu tù) để phát âm vào vùng đầu. Tù và cũng vậy, có cấu trúc giống cái loa với đầu to để phát và đầu nhỏ để thu.

Sừng trâu bò, ngà voi, nanh lợn lòi đều có gốc là răng hàm, cho nên thành ngữ có câu

Có sừng thì đừng có nanh

hay

Có sừng thì đừng có ngạnh

hay

Có sừng thì đừng hàm trên

Vì bản chất của sừng trâu là răng, nên “tù và” có khả năng và khí, và âm, ở phần đầu nhọn của sừng, rồi cầm tù âm ấy, khí ấy ở phần tù của sừng, trước khi cho khí hay âm phát ra ở miệng sừng.

Tù và là dụng cụ báo tin và huy động người dân bộ lạc của tù trưởng ngày xưa. Người dân của bộ lạc làm theo lệnh của tù và, như những con trâu được lùa đi theo người chăn dắt chúng.

Ăn cơm nhà vác tù và hàng tổng

Sau này không còn hình thức bộ lạc nữa, nhưng ở làng quê Việt xưa, tù và vẫn là dụng cụ để báo tin của người đứng đầu cộng đồng, như loa phường hiện nay. Những người thổi tù và làm công việc báo tin mà không có đãi ngộ, chính vì vậy có câu tục ngữ: “Ăn cơm nhà, vác tù và hàng tổng” hàm ý làm công việc chung, tốn công sức của cá nhân mà cá nhân không được lợi lộc gì.

Tù và ngày xưa cũng là công cụ báo tin và huy động nhân sự cấy lúa đầu mùa của trùm vạn, là người quản lý các vạn cấy, chịu trách nhiệm chỉ huy, tập hợp, điều động nhân công cấy lúa thuê cho các chủ ruộng. Khi nghe tiếng tù và của trùm vạn, ai đang có công việc gì cũng gác lại để cùng nhau đi cấy.

Đưa nàng về tới cây trôm

Day lưng trở lại, sao Hôm đứng đầu

Tai nghe tù và thổi đầu cầu

Bưng cơm lên, để xuống, mảng vần không ăn

Tù và còn có thể làm từ vỏ ốc, đặc biệt là một loại ốc lớn có tên là ốc tù hay ốc nữ hoàng, hoàng hậu. Ngày nay, ốc này thường được khai thác làm đồ mỹ nghệ.

Tàu lui, ốc thổi vang dầy

Anh xa em bởi quan thầy đổi đi

—o—o—o—

TÙ VÀ & HOÀNG TỬ ẾCH XANH

Tù và không chỉ là tên gọi của một nhạc cụ và dụng cụ thông báo dạng loa, mà còn là tên gọi của một món ăn rất ngon miệng – dạ dầy ếch.

Tù và là dạ dày ếch ở dạng sơ khai, không co bóp và nối trực tiếp với miệng (không có thực quản).

Sở dĩ gọi là tù và vì nó có hình giống cái loa, ngoài ra nó cùng trực tiếp tạo ra tiếng ếch kêu cùng với miệng ếch.

Đồng ếch đồng ác

Con đã về đây

Giường chiếu chẳng có

Thiệt thay trăm đường

Ban ngày ếch ở trong hang

Đêm khuya thanh vắng xở xang ra ngoài

Trời cho quan tướng nhà trời

Thắt lưng bó đuốc tìm tôi làm gì

Tìm tôi bắt bỏ vào thời

Tôi kêu ì ộp, chẳng rời tôi ra

Sáng rạng ngày ra

Con dao cái thớt xách mà đem băm

Ba thằng cầm đũa nhăm nhăm

Thằng gắp miếng thịt, thằng nhằm miếng da

Một thằng gắp miếng tù và

Nó thổi phì phà, nó lại khen ngon

Thực ra dạ dày của giống loài nào cũng nối với miệng, nhưng nếu dạ dày ấy có hai chức năng song hành

– Chức năng tiêu hoá thức ăn, vật chất theo chiều từ miệng vào dạ dày (trời xuống đất)

– Chức năng biểu đạt thanh âm, tinh thần theo chiều từ dạ dày lên miệng (đất lên trời)

Thì lúc đó dạ dày được gọi là tù và.

Cấu trúc của tù và đỏi hỏi một người thổi tù và cần lấy hơi từ dạ dày của mình đưa lên miệng. Vận hành này gần giống như một bài tập khí công, nhưng với người thổi tù và, việc này lại xảy ra một cách tự nhiên.

Khi nào chúng ta có thể biểu đạt một nhận thức, một suy nghĩ, một cảm xúc, một ý chí từ sự đúc kết trải nghiệm của cá nhân mình, mà không phải từ kiến thức vay mượn hay suy nghĩ mà người khác trong gia đình và xã hội áp đặt lên mình, nghĩa là chúng ta nói từ lòng dạ của mình, thì lúc đấy dạ dày của chúng ta chuyển thành tù và.

Người lúc nào cũng biểu đạt từ lòng dạ của mình ra, không biết che đậy được gọi là “ếch thế”. Bài đồng dao “phụ đồng ếch” dẫn bên trên chính là miêu tả một chàng ếch như thế.

Có một chàng hoàng tử trong truyện cổ tích vì quá là “ếch thế” nên đã hoá thành ếch xanh. Nhưng cũng chính vì tấm lòng chân thật của mình mà chàng ấy đã cưới được công chúa, và lại trở thành hoàng tử.

Cái chàng ếch trong bài đồng dao Việt cũng là một chàng người ếch như vậy.

—o—o—o—

KHẢ NĂNG TRUYỀN ÂM CỦA SỪNG TRÂU SỐNG

Sừng trâu cong như trăng lười kiềm, với một cái đầu tù (phần chân sừng) để phát âm và đầu nhọn (phần đỉnh sừng) để thu âm. Không phải khi con trâu chết đi, cái sừng trâu dùng để làm tù và, thì nó mới có chức năng như vậy

Như vậy, sừng trâu là cái loa bắt sóng dây và phát cho con trâu nghe, còn tai trâu là cái phễu đón các hạt âm rơi vào

—o—o—o—

TƯỚNG SỪNG TRÂU

Đã có sừng thì đừng hàm trên.

Voi có ngà và lợn lòi có răng nanh mọc dài ra khỏi đầu, phát triển từ răng hàm trên, sừng trâu bản chất cũng vây. Nên trâu đã có cặp sừng to thì không cần có răng hàm trên nữa.

Răng là một dạng xương lộ ra khỏi da và cơ, nói cách khác xương khi hợp nhất với da và cơ, thành sừng. Tóc, lông, bờm, răng, móng, mỏ, cựa … bản chất đều là xương, da, cơ hợp nhất nên một chất liệu vô cùng bền chắc, là sừng. Sừng (xương hợp nhất với da và cơ, lộ ra ngoài) gọi là xẩu, tạo nên từ xương xẩu, nói cách khác là xương sừng.

Con trâu tên trong bộ địa chi gọi là con “sửu”, mà là biến âm của “xẩu” có nghĩa là sừng.

Trâu ác, vạc sừng.

Có câu hết nạc thì vạc đến xương. Xương kết hợp với da và cơ thì mới tạo nên sừng. Sừng mà bị vạc hết da cơ, chỉ còn xương thì chất sừng đó đã bị biến chất, không còn giữ được bản chất và sự cân bằng của sừng. Vạc sừng là cái sừng cứng và sắc nhọn như dao găm, vì chất cơ và chất da bị mất.

Vểnh sừng, tóc chóp, cửa nhà mang tai.

Răng là để cắn, để nắm giữ, nên đôi sừng trâu quý phải cong như vầng trăng. Ngược lại, sừng trâu vểnh ra như cái tai, thêm tóc ở chóp trán mà cũng đi với tai thành bộ “tóc tai”, ấy là trâu mang tai (tai ương, tai họa) cho chủ. Như trên đã nói, sừng trâu và tai trâu là hai bộ phận tiếp âm khác nhau, độc lập nhưng bổ sung cho nhau, sừng trâu mà giống tai trâu là rất nguy hiểm.

Sừng to, móng hến thì nuôi đúng rồi.

Sừng trâu là biểu tượng của con trâu và là bộ phận nổi bật tạo nên dáng oai vệ cho phân đầu trâu, nên sừng trâu to mới là tướng quý.

Sừng cánh cắt, mắt ông voi.

Cặp sừng trâu phải dang rộng ra như cánh chim cắt, tức chim phượng hoàng đất mới là trâu tốt.

Sà sừng, mắt lại nhỏ con,

Vụng giàn chậm chạp, ai còn nuôi chi.

Những con trâu mà sừng sà xuống là tướng trâu xấu, không chỉ kém trong việc đánh nhau mà cấy cầy cũng kém. “Vụng giàn chậm chạp” là vụng về và chậm chạp trong giàn cầy.

—o—o—o—

Giống như con trâu, dụng cụ thu âm của con người không chỉ là tai, mà còn là răng hàm trên, là hào quang, da, lông, tóc, móng và các cổng khác trên cơ thể. Điều quan trọng là mỗi cổng bắt một dạng âm khác nhau, như âm trời, âm đất, âm hoả, âm thuỷ …