===
Các di tích của các văn hoá bản địa miền trung & miền Nam tổn tại trước khi các triều đai phong kiến Việt Nam mở rộng lãnh thổ xuống phía Nam cơ bản là di tích Chăm và các dân tộc có quan hệ anh em, cả về cả dòng máu, ngôn ngữ và văn hoá.
Có thể nói người Chăm và người các dân tộc ở miền Trung và miền Nam là chủ nhân gốc, chủ nhân thực sự của miền đất này và họ còn để lại di tích, văn hoá, ngôn ngữ và dòng máu cho đến hiện tại.
Về gốc gác, họ có thể chung nguồn gốc Bách Viêt và về xa xưa hơn nữa, các dân tộc ở trên đất Việt và các đất nước trong khu vực chắc chắn chung gốc.
Các di tích Chăm và di tích bản địa gồm
Tháp Chăm (tập trung ở Miền Trung) https://vi.wikipedia.org/…/Danh_s%C3%A1ch_%C4%91%E1%BB…
– Quảng Bình
– – – Tháp Chăm Mỹ Đức, xã Sơn Thủy, huyện Lệ Thủy : phế tích
– – – Tháp Chăn Đại Hữu, thôn Đại Hữu, xã An Ninh, huyện Quảng Ninh : phế tích
– Quảng Trị : 4 tháp huyên Triệu Phong đều là phế tích nhưng chứng tỏ đây từng là một trung tâm lớn của nền văn minh Chăm
– – – Tháp Chăm Bích La : Địa điểm Cồn Giàng, Thôn Bích La Trung, xã Triệu Đông, huyện Triệu Phong, tỉnh Quảng Trị
– – – Tháp Chăm Trà Liên : Địa điểm Cồn Giàng, Thôn Trà Liên, xã Triệu Giang, huyện Triệu Phong, tỉnh Quảng Trị
– – – Tháp Chăm Ngô Xá : Địa điểm Cồn Giàng Ngô Xá Tây, xã Triệu Trung, huyện Triệu Phong, tỉnh Quảng Trị
– – – Khu đền tháp chăm Dương Lệ, xã Triệu Thuận, huyện Triệu Phong, tỉnh Quảng Trị
– Huế
– – – Tháp Liễu Cốc
– – – Tháp Mỹ Khánh : Tháp chăm cổ bằng gạch chìm sâu dưới cồn cát ven biển
– Đà Nẵng
– – – Di chỉ tháp Cẩm Mít (phế tích)
– – – Di chỉ tháp Phong Lệ (phế tích)
– Quảng Nam
– – – Tháp Bằng An : là ngôi tháp duy nhất có hình lingga bát giác còn tồn tại đến ngày nay
– – – Tháp Chiên Đàn
– – – Tháp Khương Mỹ
– – – Tháp Đồng Dương (phế tích) hiện vật nằm ở bảo tàng Đà Nẵng và núi Ngũ Hành Sơn Đà Nẵng
– – – Di chỉ tháp Trà Kiệu (phế tích)
– – – Di chỉ tháp Mẫm (phế tích)
– Quảng Ngãi
– – – Di chỉ tháp Chánh lộ (phế tích)
– Bình Định
– – – Tháp Đôi
– – – Tháp Bánh Ít
– – – Tháp Cánh Tiên : kiến trúc rất đặc biệt và thờ Makara
– – – Tháp Phù Lốc : đường vào rất khó khăn
– – – Tháp Thủ Thiện
– – – Tháp Dương Long
– – – Tháp Bình Lâm
– Phú Yên
– – – Tháp Nhạn :
– Nha Trang
– – – Tháp Po Nagar : còn được thờ cúng bởi người Chăm nhưng bị Việt hoá rất nhiều
– Ninh Thuận/Phan Rang
– – – Tháp Hoà Lai
– – – Tháp Po Klong Garai, thờ Po Klong Garai ở giữa quần thể làng Chăm và được thờ cúng bởi người Chăm
– – – Tháp Po Rome, thờ Po Rome ở giữa quần thể làng Chăm và được thờ cúng bởi người Chăm
– Bình Thuận/Phan Thiết
– – – Tháp Po Sah Inư
– – – Tháp Po Dam : đường vào rất khó khăn
– Daklak
– – – Tháp Yang Praong
Các quần thể đền & thành cổ : đều là phế tích
– Quảng Bình
– – – Thành Chăm Thành Cao Lao Hạ (Quảng Bình)
– Huế
– – – Thành Chăm Thành Lồi (Huế)
– Quảng Nam
– – – Thành địa Chăm Mỹ Sơn Quảng Nam
– – – Thành Chăm Thành Trà Kiệu (Quảng Nam) : của Lâm Ấp
– Quảng Ngãi
– – – Thành Chăm Thành Châu Sa (Quảng Ngãi)
– Bình Định
– – – Thành Chăm Thành Đồ Bàn (Bình Định)
Văn hoá Phù Nam, Cát Tiên, Óc Eo (chủ yếu liên quan đến châu thổ sông Mê Kông)
– Tây Ninh
– – – Tháp cổ Bình Thạnh : được xếp vào văn hoá Óc Eo (địa danh ở An Giang). Tháp được xây tương tự như Tháp chăm và nằm ơ vùng biên giữa văn hoá Chăm (nằm trong lãnh thổ Việt Nam hiện tại) và Khơ me (Campuachia)
– – – Tháp cổ Chóp Mat tương tự như tháp cổ Bình Thạnh
– Đồng Tháp
– – – Gò Tháp là khu bảo tồn văn hóa Phù Nam đã được khai quật, bao gồm các di tích kiến trúc, mộ táng
– An Giang
– – – Di chỉ Óc Eo An Giang
– Kiên Giang
– – – Nền Chùa là một di chỉ văn hóa Óc Eo thuộc địa bàn ấp Tràm Dưỡng, xã Mỹ Phước, huyện Hòn Đất, tỉnh Kiên Giang, Việt Nam. Địa điểm này được nhà khảo cổ học người Pháp Louis Malleret cho là tiền cảng của Óc Eo với tên gọi là Tà Keo
– Bạc Liêu
– – – Tháp cổ Vĩnh Hưng
– Tiền Giang
– – – Di tích Gò Thành Tiền Giang.
Mộ cổ gồm mộ chum, địa hoả táng, mộ thiên táng, mộ địa táng và mộ thuỷ táng (mộ thuyền)
– Hà tĩnh
– – – Di chỉ mộ chum Bãi Cọi, Hà Tĩnh
– Quảng Ngãi
– – – Di chỉ mộ chum Sa Huỳnh, Quảng Ngãi
– Bình Thuận
– – – Di chỉ mộ chum di tích Động Bà Hoè, Bình Thuận
Làng Chăm cổ (có mở cửa cho tham quan)
– Quảng Ngãi
– – – Làng cổ Gò Cỏ ở Sa Huỳnh
– Ninh Thuận/Phan Rang
– – – Làng gốm Bầu trúc Phan Rang (nằm trong cum 11 làng Chăm quanh tháp Po Klong Garai)
– – – Làng dệt Mỹ nghiệp Phan Rang (nằm trong cum 11 làng Chăm quanh tháp Po Klong Garai)
– – – Làng Chăm ở khu vực hòn Đỏ và hòn Đen (nằm trong cụm làng Chăm và Raglai ở núi Chúa)
– – – Làng người dân tộc Raglai (anh em với dân tộc Chăm) ở suối Lồ Ô, Vĩnh Hy (nằm trong cụm làng Chăm và Raglai ở núi Chúa)
– Bình Thuận/Phan Thiết
– – – Làng gốm Bình Đức, xã Phan Hiệp, huyện Bắc Bình
– An Giang
– – – Làng Chăm Châu Giang
– – – Làng Chăm Châu Phong
Đền Chăm ở các làng Chăm
– Phan Rang
– – – Đền thờ tổ nghề gốm làng Bầu Trúc
– Bình Thuận :
– – – Đền Ponit
– – – Đền thờ PôKlong Mơ Nai
– Ninh Thuận :
– – – Đền thờ vua Chế Bồng Nga,
– – – Đền Bà Đỏ thờ vợ Chế Bồng Nga,
– – – Đền pháp sư của Po Rome (đều ở chân núi Chúa)
Kênh & giếng cổ
– Hà Tĩnh
– – – Hệ thống 12 giếng cổ ở xã Hồng Lộc (Lộc Hà)
– Quảng Bình
– Quãng Trị
– – – Giếng cổ Gio An, xã Gio An, huyện Gio Linh, tỉnh Quảng Trị,
– – – Giếng Ba Vòi, xã Hiền Thành, huyện Vĩnh Linh
– – – Giếng huyện Cam Lộ
– – – – – – Giểng ông Cây ở thôn Mai Lộc 2, xã Cam Chính
– – – – – – Giếng Côi An Cư, xã Triệu Phước
– – – – – – Giếng Phượng
– Quảng Nam
– – – Giếng cổ Chămpa Cù Lao Chàm
– – – Giếng cổ gần các tháp và di tích Chăm
– Quảng Ngãi
– – – Giếng cổ Xó La ở đảo Lý Sơn, Quảng Ngãi.
– Ninh Thuận, Phan Rang
– – – Giếng cổ Thành Tín : Giếng Đực, Giếng Cái
– – – Đập Nha Trinh
Các tượng Chăm hay tượng cổ được thờ ở các đền, miếu chùa của người Việt
– Quảng Bình
– Huế
Các di tích người Việt được xây dựng trên nền các công trình của Chăm hay của cư dân bản địa có rất rất nhiều nằm dọc miền Trung và miền Nam, nhưng chỉ có một số được lưu lai trong văn bia, trong tên địa danh để đời sau biết được tại vị trí đó, di tích gốc là Chăm, và sự linh thiêng của các công trình sau này xuất phát từ sự linh thiêng của đất gốc (cho dù người ta luôn cố nói rằng sự linh thiêng này đến từ tôn giáo này tôn giáo kia, hay từ các nhân thần gắn với các chính quyền thể chế để phủ nhận gốc tích của các công trình này
– – – Thánh địa La Vang (Quảng Trị)
– – – Chùa Thiên Mụ (Huế)
– – – Dinh trấn Thanh Chiêm (Quảng Nam)
– – – Chùa Thập Tháp (Bình Định) xây dựng trên nền 10 toà tháp Chăm, trên nền vườn thương uyển của vua Chế Mân và hiện nằm giữa tháp Cánh Tiên và tháp Phù Lốc
– – – Thành Bình Định, thành Hoàng Đế xây dựng trên nền thành Đồ Bàn
– – – Thành Biên Hoà (Đồng Nai)
===
Bảo tàng
– Bảo tàng Chăm
– – – Bảo tàng Điêu khắc Chăm Đà nẵng nhưng khá đầy đủ cả văn hoá
– – – Nhà giới thiệu văn hoá Chăm ở Bình Thuận
– Bảo tàng Óc eo (An Giang)
– Bảo tàng Sa Huỳnh (Quảng Ngãi)
===
Lịch sử Chăm
Văn hóa Bàu Tró 5.000 TCN–4.500 TCN (Bàu Trò, Quảng Bình)
Văn hóa Xóm Cồn 1.800 TCN–1.200 TCN (Xóm Cồn, Khánh Hoà)
Văn hóa Tiền Sa Huỳnh 1.500 TCN–500 TCN
Văn hóa Long Thạnh 1.500 TCN–980 TCN (Long Thạnh, Quảng Ngãi)
Văn hóa Bình Châu 1.000 TCN–900 TCN (Bình Châu, Quảng Ngãi)
Văn hóa Sa Huỳnh 500 TCN–Thế kỷ I SCN (Sa Huỳnh, Quảng Ngãi)
Hồ Tôn Tinh trước thế kỷ 1 TCN
Tượng Lâm 592–710
Lâm Ấp 192-757
Hoàn Vương 757–859 hoặc 875
Chiêm Thành 859 hoặc 875–1471 : Đầu thế kỷ thứ 11, Chiêm Thành bao gồm 4 vùng đất (nhiều nguồn gọi là tiểu quốc) là:
– Amaravati (vùng Quảng Nam, Đà Nẵng ngày nay, và vùng Bình – Trị – Thiên nhưng sau này bị sáp nhập vào Đại Việt),
– Vijaya (vùng Quảng Ngãi, Bình Định ngày nay),
– Kauthara (vùng Phú Yên, Khánh Hòa ngày nay)
– Panduranga (vùng Ninh Thuận và Bình Thuận ngày nay).
Panduranga-Chăm Pa 1471–1697
Thuận Thành trấn 1697–1832 : Thuận Thành trấn hay Trấn Thuận Thành (chữ Hán: 順城鎮), là tên gọi hành chính tiếng Việt của tiểu vương quốc Panduranga giai đoạn 1693 – 1832 trong chính sách tự trị của các chúa Nguyễn. Tại giai đoạn này, người Chăm chỉ còn quyền kiểm soát vùng đất mà ngày nay là 2 tỉnh Ninh Thuận và Bình Thuận, khác với giai đoạn năm 1430 – 1693, khi người Chăm vẫn chưa để mất vùng Kauthara (Phú Yên và Khánh Hòa).
===
Lễ hội Chăm
– Lễ hội Katê
===
Các quần thể di tích chưa xác định được chủ nhân
– Lâm Đồng
– – – Thánh địa Cát Tiên Lâm Đồng (chưa xác định được thuộc văn hoá nào, có thể là Phù Nam, có thể là Chăm, hoặc một quần thể nằm giữa hai văn hoá này)
– Bình Phước
– – – Thành đất hình tròn Bình Phước : hàng chục thành đất như vây được tìm thấy ở Bình Phước có niên đại cách đây 2000-3000 năm và không xác định được chủ nhân
– Bà Rịa Vũng Tàu
– – – Thành Đá Trắng (Xuyên Mộc, Bà Rịa)
===
Các vương quốc cổ ở Việt Nam
Việt Thường (? TCN – ? TCN)
Âu Việt (TK 3 TCN – 257 TCN)
Nam Việt (207 – 111 TCN)
Phù Nam (1 – 630)
Chăm Pa (192 – 1832)
Chân Lạp (550 – 802)
Ngưu Hống (1067 – 1337)
Bồn Man (1369 – 1478)
Tiểu quốc J’rai (TK 15- TK 19)
Tiểu quốc Mạ (TK 15 – TK 17)
Tiểu quốc Adham (TK 18 – TK 19)
===
Di tích theo địa phương tính từ đèo Ngang
– Quảng Bình
– – – Di chỉ Bàu Trò (thời kỳ đồ đá)
– – – Tháp Chăm Mỹ Đức, xã Sơn Thủy, huyện Lệ Thủy : phế tích
– – – Tháp Chăn Đại Hữu, thôn Đại Hữu, xã An Ninh, huyện Quảng Ninh : phế tích
– – – Thành Cao Lao Hạ (Quảng Bình)
– – – Giếng cổ
– Quảng Trị
– – – Tháp Chăm Bích La : Địa điểm Cồn Giàng, Thôn Bích La Trung, xã Triệu Đông, huyện Triệu Phong, tỉnh Quảng Trị
– – – Tháp Chăm Trà Liên : Địa điểm Cồn Giàng, Thôn Trà Liên, xã Triệu Giang, huyện Triệu Phong, tỉnh Quảng Trị
– – – Tháp Chăm Ngô Xá : Địa điểm Cồn Giàng Ngô Xá Tây, xã Triệu Trung, huyện Triệu Phong, tỉnh Quảng Trị
– – – Khu đền tháp chăm Dương Lệ, xã Triệu Thuận, huyện Triệu Phong, tỉnh Quảng Trị
– Huế
– – – Tháp Liễu Cốc
– – – Tháp Mỹ Khánh : Tháp chăm cổ bằng gạch chìm sâu dưới cồn cát ven biển
– Đà Nẵng
– – – Di chỉ tháp Cẩm Mít (phế tích)
– – – Di chỉ tháp Phong Lệ (phế tích)
– Quảng Nam
– – – Tháp Bằng An : là ngôi tháp duy nhất có hình lingga bát giác còn tồn tại đến ngày nay
– – – Tháp Chiên Đàn
– – – Tháp Khương Mỹ
– – – Tháp Đồng Dương (phế tích) hiện vật nằm ở bảo tàng Đà Nẵng và núi Ngũ Hành Sơn Đà Nẵng
– – – Di chỉ tháp Trà Kiệu (phế tích)
– – – Di chỉ tháp Mẫm (phế tích)
– Quảng Ngãi
– – – Di tích Sa Huỳnh
– – – Thành cổ Châu Sa
– – – Di chỉ tháp Chánh Lộ
– Bình Định
– – – Tháp đôi, Tháp Bánh Ít, Tháp Phú Lốc, Tháp Cánh Tiên, Tháp Bình Lâm, Tháp Dương Long, Tháp Thủ Thiện
– Phú Yên
– – – Tháp Nhạn
– Nha trang :
– – – Tháp bà Po Nagar (chùa Am Chúa & sự tích Thiên Y A Na)
– Phan Rang :
– – – Tháp Hoà Lai, Tháp Pô Klong Garai, Tháp Pô Rome;
– – – Đền thờ tổ nghề gốm làng Bầu Trúc Po Klaong Car (bạn của ông Pô klong garai)
– – – Đền của pháp sư của vua Po Rome
– – – Đền Chế Bồng Nga
– – – Miếu Bà Đỏ (thờ vợ Chế Bồng Nga), thôn Mỹ Hiệp, xã Thanh Hải
– – – Giếng cổ làng Chăm Thành Tín : Giếng Đực, Giếng Cái
– – – Đập Nha Trinh
– – – Làng Chăm Làng gốm Bầu Trúc
– – – Làng Chăm Làng dêt Mỹ Nghiệp
– – – Làng
– Phan Thiết
– – – Tháp Po Sah Inư, Tháp Po Dam
– – – Đền Ponit, Đền thờ PôKlong MơhNai
– – – Nhà văn hoá Dân tộc Chăm
– – – Làng gồm Chăm cổ Bình Đức
– Bà Rịa Vũng Tàu
– – – Khu di chỉ Giồng Sơn, Long Sơn, Vũng Tàu,
– – – Khu Đá Trắng
– Bình Phước
– – – Thành cổ hình tròn
– An Giang :
– – – Di tích Óc Eo
– Đồng Tháp :
– – – Di tích Gò Tháp
– Tây Ninh :
– – – Tháp cổ Bình Thạnh : được xếp vào văn hoá Óc Eo (địa danh ở An Giang). Tháp được xây tương tự như Tháp chăm và nằm ơ vùng biên giữa văn hoá Chăm (nằm trong lãnh thổ Việt Nam hiện tại) và Khơ me (Campuachia)
– – – Tháp cổ Chóp Mat tương tự như tháp cổ Bình Thạnh
– Tiền Giang :
– – – Di tích Gò Thành.
– Kiên Giang
