Con gà cũng như con người, có các quan hệ cơ bản được phân định rõ ràng
– Gia đình : đàn gà (gà bố, gà mẹ, gà con, gà anh chị em)
– Cái tôi cao hơn, tổng hợp hơn, hoàn thiện hơn mà cũng là tổ tiên của gà : phượng, công
– Con vật đi bộ với gà (phần bù và phần đối lập âm dương) : vịt, cuốc
– – – như gà vịt có hai loại cũng là vịt nuôi và vịt sống tự do (vịt trời đối xứng với gà lôi, gà rừng)
– – – cuốc sống tự do
– Bạn : chó, vịt, lợn, mèo, trâu bò (các con vật cùng được nuôi trong nhà) và cũng là các con địa chi : chó (Tuất), mèo (Mão), lợn (Hợi), trâu bò (Sửu)
– Thức ăn : mối, thóc
– Kẻ thù dưới đất (ăn thịt gà) : rắn, cáo, sói trong đó
– – – Rắn (Tỵ) thuộc bộ địa chi
– – – Cáo, Sói là địa chi ẩn như vịt
– Kẻ thù trên trời (ăn thịt gà con) : quạ, diều, cắt đều thuộc bộ địa chi ẩn
Như vậy ít nhất, một nửa bộ địa chi đã nằm rõ ràng trong các quan hệ cơ bản với gà là (các địa chi viết hoa)
– (tý) Sửu – (dần) Mão – (thìn) Tỵ – (ngọ – mùi – thân) Dậu – Tuất – Hợi
—o—o—o—o—o—o—
GÀ THÓC
Thóc nếp đãi gà rừng
—o—
Đống thóc nhà đừng để cho gà người bới
—o—
Một tiền gà,
Ba tiền thóc
—o—
Nuôi con tốn tiền quà, nuôi gà tốn tiền thóc.
—o—
Đi cầu đi quán
Đi bán lợn con
Đi mua cái xoong
Đem về đun nấu
Mua quả dưa hấu
Về biếu ông bà
Mua một đàn gà
Về cho ăn thóc
Mua lược chải tóc
Mua cặp gài đầu
Đi mau về mau
Kẻo trời sắp tối
—o—
Ông tiển ông tiên
Ông có đồng tiền
Ông giắt mái tai
Ông cài lưng khố
Ông ra hàng phố
Ông mua miếng trầu
Ông nhai nhóp nhép
Ông mua con tép
Về nhà ăn cơm
Ông mua mớ rơm
Về ông để thổi
Ông mua cái chổi
Về ông quét nhà
Ông mua con gà
Về cho ăn thóc
Ông mua con cóc
Về thả gậm giường
Ông mua nén hương
Về nhà cúng cụ
—o—
Bảo nhau gặt lúa vội vàng
Mang về nhặt, suốt, luận bàn thóc dôi
Người thì nhóm bếp bắc nồi
Người đem đãi thóc để rồi đi rang
Người đứng cối, kẻ giần sàng
Nghe canh gà gáy phàn nàn chửa xong
Trong làng già trẻ thong dong
Sớm khuya bện chổi chớ hòng rỗi tay
—o—o—o—
GÀ & MỐI (THỨC ĂN CỦA GÀ)
Chó vồ cáo
Cáo vồ gà
Gà mổ mối
Mối đục đa
Đa đổ xuống
Hươu chạy
Cào cào giật mình
Chạy đến tổ chiền chiện
Phá mất trứng
Thưa đến quan
—o—
Chủ nhà đánh chó
Chó cắn gà
Gà ăn mối
Mối ăn đa
Đa ngã trúng lưng nai
Nai sợ hãi nhảy cùng rừng
Châu chấu giật mình
Đá bể trứng chiền chiện
Chiền chiện đi kiện Ngọc Hoàng
—o—
Nắng lên cho mối bắt gà
Một trăm đàn bà đánh giặc cho vua
Con tép nó kẹp con cua
Một bầy cá mại cõng rùa đi ăn
Chồn đèn cắn cổ chó săn
Chuột kêu chút chít, đòi ăn con mèo
Chó chạy, chồn rượt đuổi theo
Chuột gặm chân mèo, muỗi đốt cánh dơi
Cây cao bóng mát chơi vơi
Gà con tha quạ lên ngồi cành tre
Con voi ấp trứng sau hè
Gà con đi kiện, vịt què vô Nha
Nực cười rết nuốt trứng gà
Đàn ông có chửa, đàn bà có râu
Trai tơ sắm cối giã trầu
Bà già bạc đầu nằm ngửa trong nôi
Chẳng tin đốt đuốc mà coi
Thầy chùa đang ướp cá mòi nấu chay
—o—o—o—
Phượng hoàng lúc đói cứt gà cũng ăn
Mẹ nói con gà, con cũng nói theo
Dễ kiếm thịt gà tìm đâu ra thịt phụng
Phượng hoàng đậu cành cây đa
Sa cơ thất thế lủi theo bầy gà
—o—
Răng đen rưng rức, chồng con kém người
Khốn nạn thay nhạn ở với ruồi
Tiên ở với cú, người cười với ma
Con công ăn lẫn với gà,
Rồng kia rắn nọ, xem đà sao nên?
Nói nên mà ở chẳng nên
Quang rơm gánh đá sao bền hơn mây
Gà độc thịt, vịt độc trứng
—o—
Ông nói gà, bà nói vịt
—o—
Mẹ gà, con vịt
Ra công trồng một vườn cà
Cà đem muối mặn cả nhà ăn chung
Vịt gà nuôi béo nhốt lồng
Chờ khi giỗ chạp, vặt lông cúng thờ
—o—
Mẹ gà con vịt chít chiu
Mấy đời dì ghẻ nâng niu con chồng
—o—
Mấy đời dì ghẻ lại yêu con chồng
Xiêm La không chịu vì lòng thương con
Nghé bầu nghé bạn
Trâu cày ruộng cạn
Mẹ cày ruộng sâu
Lúa tốt bằng đầu
Cò bay thẳng cánh
Một sào năm gánh
Một mẫu năm trăm
Một bông lúa chăm
Một trăm hạt thóc
Hạt bằng đấu bảy
Hạt bằng đấu ba
Hạt bằng trứng gà
Hạt bằng trứng vịt
Hạt bằng trái mít
Hạt bằng bình vôi
Hạt nào vỡ đôi
Bằng nồi gánh nước
Nghé ơi…
Đàng đông lúa gạo, đàng tây tru bò
Xã đã khéo lo
Lập lều hai dãy
Hàng sồi hàng vải
Thì kéo lên đình
Hàng xén xung quanh
Hàng thịt hàng lòng ở giữa
Ngong vô trửa chợ
Chộ thị với hồng
Dòm ngang xuống sông
Chộ thuyền với lái
Ngong sang bên phải
Chộ những vịt gà
Hàng nhãn, hàng na
Hàng trầu, hàng mấu
Hàng ngô, hàng đậu
Hàng mít, hàng cà
Hàng bánh, hàng quà
Hàng chi có cả
Rồi nào hàng cá
Hàng bưởi, hàng bòng
Những cô gái chưa chồng
Thích hàng gương, hàng lược
Dạo quanh một lượt
Thấy hàng thúng hàng tràng
Hàng nống, hàng vàng
Lại có cả hàng mã
Chị ra trửa xã
Đi chợ mua hương
Hôm nay giỗ chường
Thương ôi gái goá
Hàng chi có cả
Dưới biển đưa lên
Rồi hàng miền trên
Chở bè đưa xuống
Tôi xuống chợ Phuống
Tôi lên chợ Dừa
Chợ Dinh, chợ Kè
Không nơi mô vui bằng chợ Lường ở nơi tôi cả.
Thấy em má đỏ anh đà muốn hun
– Muốn hun về nói với mẹ cha
Tiền cheo heo cưới, tới nhà em hun
– Muốn hun má bậu mà chơi
Tiền cheo heo cưới đã thành đôi vợ chồng
– Má đâu có má hun chơi
Anh ra ngoài đồi bắt chó mà hun
– Muốn hun má bậu mà chơi
Hun chi má chó lạ hơn nó ngầu
Mẹ anh mua gà mua phải cuốc con
Đắng cay như ngậm quả bồ hòn
Chát chua như ngậm quả sung non, nhậm mồm!
Gà rừng tao tác gọi con tha mồi
Lạnh lùng thay láng giềng ơi
Láng giềng lạnh ít sao tôi lạnh nhiều
Chồng dặn mua gà, mua phải cuốc con.
GÀ & CHÓ (BẠN CỦA GÀ)
Chó liền da,
Gà liền xương
—o—
—o—
Bàn tay gà bới thì khó
Bàn tay chó bới thì giàu
—o—
Gà ỷ thế vườn
Chó thiến già, gà thiến non
—o—
Chó già, gà non (thịt chó già ăn không tanh, thịt gà non ăn mới mềm)
—o—
Đến mai tao gả gà con cho mày
Gà con tao để tao nuôi
Tao gả con chó cụt đuôi cho mày
Có con chó dữ anh đừng vô ra
Chó nhà em hay bắt vịt bắt gà
Bốn cái cẳng nó nhảy qua nhảy về
—o—o—o—
Giàu lợn nái, lãi gà con
—o—
Giàu nuôi lợn nái, nghèo nuôi chó cái, gà con.
—o—
Lợn thả, gà nhốt
—o—
Lợn nhà, gà chợ
—o—
Quanh năm gà lợn xuất chuồng quanh năm.
Lấy thằng câu ếch đi rê ao bèo
Đầu gà má lợn đem đi cho người
Mẹ sinh con gái như tôi,
Đầu gà má lợn mẹ ngồi mẹ ăn!
Anh sợ quốc cấm nên voi không bàn
Dẫn trâu sợ họ máu hàn
Dẫn bò sợ họ nhà nàng co gân
Miễn là có thú bốn chân
Dẫn con chuột béo, mời dân, mời làng
Chàng dẫn thế em lấy làm sang
Nỡ nào em lại phá ngang như là…
Người ta thách lợn thách gà
Nhà em thách cưới một nhà khoai lang
Củ to thì để mời làng
Còn như củ nhỏ, họ hàng ăn chơi
Bao nhiêu củ mẻ, chàng ơi!
Để cho con trẻ ăn chơi giữ nhà
Bao nhiêu củ rím, củ hà
Để cho con lợn, con gà nó ăn…
Bắt lợn đi cưới bắt gà đi cheo
Đầu lợn lớn hơn đầu mèo
Làng ăn không hết làng treo cột đình
Ông xã đánh trống thình thình
Quan viên áo mũ ra đình ăn cheo
Cho gà cất cánh, vua tôi sẽ về
Có cho anh cưới, tháng này anh ra
Anh về thưa mẹ cùng cha
Bắt lợn sang cưới bắt gà sang sêu
Chắc như lời ấy không sai,
Tháng giêng đẵn gỗ, tháng hai làm nhà
Tháng ba ăn cưới đôi ta
Con lợn ủn ỉn mua hành cho tôi
Con chó khóc đứng khóc ngồi
Mẹ ơi đi chợ mua tôi đồng riềng
Con trâu nằm ngửa nằm nghiêng
Xin chớ mua riềng, mua tỏi cho tôi!
Thịt lợn thì phải có riêng món hành
Thịt gà cần phải lá chanh
Tía tô cà chuối mới thành ba ba.
Ta về ta rủ bạn ta
Nuôi lợn, nuôi gà, cày cấy ta ăn
GÀ & CÁO (KẺ THÙ CỦA GÀ)
Chó vồ cáo
Cáo vồ gà
Gà mổ mối
Mối đục đa
Đa đổ xuống
Hươu chạy
Cào cào giật mình
Chạy đến tổ chiền chiện
Phá mất trứng
Thưa đến quan
—o—
Xông xáo như cáo vào chuồng gà
—o—
Nuôi ong tay áo
Nuôi cáo chuồng gà
—o—o—o—
GÀ & SÓI (KẺ THÙ CỦA GÀ)
Sói vào nhà, không mất gà cũng mất vịt
—o—o—o—
Gà con tha quạ biết đâu mà lần (vè nói ngược)
Đến mai tao gả gà con cho mày
Gà con tao để tao nuôi
Tao gả con chó cụt đuôi cho mày
Nó đổ trên nhà
Bay ra đống rác
Cục ta cục tác
Nó nhảy vào buồng
Lên giường nó nghỉ
Hỡi thằng cu Tí
Lo đi đuổi gà
Cục ta cục tác
Con diều hung ác
Bay lượn trên đầu
Gà con ở đâu?
Về mau mẹ ủ
Mẹ con đông đủ
Chẳng sợ diều hâu!
Đi vay đi dạm được một quan tiền
Ra chợ Kẻ Diên mua con gà mái về nuôi, hắn đẻ ra mười trứng
Một trứng: ung
Hai trứng: ung
Ba trứng: ung
Bốn trứng: ung
Năm trứng: ung
Sáu trứng: ung
Bảy trứng: ung
Còn ba trứng nở ra ba con
Con diều tha
Con quạ bắt
Con cắt xơi
Chớ than phận khó ai ơi
Còn da lông mọc, còn chồi nảy cây.