LỄ CÚNG ÔNG CÔNG ÔNG TÁO

– Từ rằm tháng Chạp là có thể bắt đầu cúng ông Công ông Táo

– Không nên cúng sau ngày 23 tháng Chạp, vì 23 là lễ đưa ông Táo, nói cách khác là ngày chốt sổ năm cũ và bắt đầu Tết

– Nếu có việc bận bất khả kháng thì muộn nhất là cúng ông Táo trước ngày cuối năm âm lịch (29 hoặc 30 Tết tuỳ năm), nhưng phải có ý thức rằng lễ cúng sau ngày 23 giống như là lễ xác nhận những thứ được chốt tự động vào ngày 23 mà thôi, mà chốt năm tự động là việc cực kỳ bất lợi.

Lễ cúng này có thể coi là sự kiện chốt năm cũ và cánh cổng bước vào giai đoạn Tết, nên thiếu lễ cúng này là mất Tết. Chúng ta không thể đón giao thừa trong khi còn chưa bắt đầu Tết, chúng ta càng không thể đón năm mới, trong khi chưa chốt sổ năm cũ.

—o—

Cúng ai ?

– Ông bà Đầu nhau : Ông bà đầu nhau là bộ tổ tiên về dòng máu, nên cần có các món ăn đại diện cho máu, là lúa gạo. Cỗ cúng nên đủ cả đồ nếp và đồ tẻ. Thông thường trong mâm cơm cúng có các món ăn mặn để ăn với cơm gạo tẻ và các món ăn ngọt chế biến từ gạo nếp như xôi hoặc bánh.

– Ông bà Thần bếp : Mâm cơm cúng bộ Thần bếp chính là mâm cơm đại diện cho cả năm, nên có đủ các vị cơ bản, các kỹ thuật chế biến cơ bản và các món ăn cơ bản.

Ông bà Đầu nhau và ông bà Thần bếp có thể coi là một, hoặc là một bộ âm dương của nhau, nên hai cỗ cúng này là một và gồm hai ông (ông Công, ông Táo) và một bà (bà Thị, bà Nước).

Thế gian một vợ một chồng

Chẳng như vua bếp hai ông một bà

Nhà anh nóc trổ lên trời

Ông tổ bảy mươi đời thì chết đã lâu

Trong nhà cổng trước ngõ sau

Nhìn vào trong bếp, đầu rau ba hòn

—o—

Cúng gì ?

Cỗ cúng bộ Thần bếp đại diện cho các vị cơ bản, các kỹ thuật chế biến cơ bản và các món ăn cơ bản.

– Đủ vị bởi vì vị là cái gốc của đồ ăn và vị phải đi cùng hương tương ứng thì mới lên vị và lên hương

– – Mặn : tiêu biểu là món cá kho và xào, như cá kho hoặc thịt kho

– – Ngọt : bánh chưng ngọt, chè kho, xôi gấc

– – Chua : dưa muối, hành muối, kiệu muối, nem chua …

– – Cay : hạt tiêu, ớt, giềng, nghệ

– – Bùi : đỗ hoặc khoai là các củ quả có vị bùi, thịt cá phần nạc cũng có vị bùi

– – Béo : thịt mỡ trong thịt đông hoặc chân giò, mỡ để rán và xào

– – Đắng : mướp đắng, cải, nghệ

– – Chát : sung, giềng

Các vị của đồ ăn đối xứng âm dương với nhau.

– Mặn ngọt hoặc mặn nhạt đối xứng với nhau

– Chua cay đối xứng với nhau

– Bùi béo đối xứng với nhau

– Đắng chát đối xứng với nhau.

Các vị đối xứng nên được ăn cùng nhau, để cân bằng và bổ sung hương vị cho nhau. Khi có được sự kết hợp hương vị như vậy, sẽ tạo nên cả không khí chung cho cả mâm cơm, vừa thống nhất, vừa đa dạng và hoà hợp.

– Đủ kỹ thuật chế biến cơ bản mà liên quan đến kết hợp và chuyển hoá vị dưới tác động của năng lượng cơ bản, đặc biệt là nước lửa

– – Món luộc, hấp, trần, đồ : gà luộc, cá hấp, rau củ quả luộc, hành trần, xôi đồ

– – Món canh :

– – Món hầm : canh măng chân giò hoặc các món ninh hầm khác.

– – Món kho : thường là thịt lợn kho hoặc cá kho

– – Món xào : rau củ quả xào hoặc miến xào

– – Món rán : thường là nem

– – Món nguội không lên men chua : thịt đông hoặc giò chả

– – Món nguội lên men chua : dưa hành, nem chua

Các kỹ thuật nấu ăn trên đối xứng từng cặp

– Món luộc và món nấu canh đối xứng với nhau : Cả hai đều có nền tảng là nước nóng nhạt. Món luộc chỉ dùng nước, rút nước vào cái và luộc xong tách cái ra khỏi nước. Món canh thì dùng gia vị, không tách cái ra khỏi nước và hoà tinh tuý của cái vào nước canh.

– Món kho và món hầm đối xứng với nhau : Cả hai đều có nền tảng là nước mặn và đều dùng kỹ thuật ninh. Món kho rút tinh tuý của nước kho vào cái. Món hầm rút các tinh tuý của cái vào nước hầm.

– Món rán và xào, đối xứng với nhau : Cả hai đều có nền tảng là dầu mỡ. Món xào có tính tổng hợp cả nguyên liệu và gia vị. Món rán không nêm gia vị và pha trộn nhiều nguyên liệu khi rán.

– Món nguội không lên men và món lên men đối xứng với nhau. Cả hai đều là thức ăn được chế biến để bảo quản lâu và có sự chuyển hoá vị nội tại trong quá trình này. Món nguội quyện vào thành khối thống nhất, còn món lên men thì các cấu phần của món ăn có thể rời nhau ra.

Các kỹ thuật đối xứng nên được nấu cùng nhau để bổ sung và cân bằng cho nhau. Các món nấu lâu và có nhiều nguyên liệu như ninh, hầm, thì nên được kết hợp với các món nấu nhanh, đơn giản và đơn nguyên liệu như món luộc và món dưa hành.

– Đủ thực phẩm cơ bản

– – Gạo đủ nếp và tẻ

– – Thịt (lợn và/hoặc gà), cá (hoặc thuỷ hải sản)

– – Rau, củ, quả

– – Gia vị : hành, ớt, tiêu, mộc nhĩ, nấm hương

Nên cúng Tết bằng các món truyền thống của gia đình, địa phương, mà sử dụng nguyên liệu và kỹ thuật của địa phương.

—o—

Mâm cơm Tết & bánh Tết

Một cặp bánh chưng bánh dầy tương đương với cả một mâm thức ăn đầy đủ.

– Bánh đại diện cho cha và quan hệ cha con, mang vị của cha, ký ức với cha.

– Mâm cơm cúng đại diện cho mẹ và quan hệ mẹ con, vị của mẹ, ký ức với mẹ.

Bánh Tết, tiêu biểu là bánh chưng bánh dày :

– Bánh chưng bánh dầy là cặp bánh tổ của các loại bánh. Bánh do Lang Liêu, một hoá thân của thần Bếp sáng tạo ra, dùng để cúng gia tiên tiền tổ vào ngày Tết, đặc biệt là cúng ông bà đầu nhau. Sự tích bánh chưng bánh dầy đã nói rõ điều này.

– Hai loại bánh này có đủ vị, đủ hương, đủ kỹ thuật chế biến và đủ thực phẩm cơ bản.

– Để có bánh chưng bánh dày cúng ông Công ông Táo, chúng ta cần nấu bánh trước lễ cúng này. Hiện nay nhiều gia đình nấu bánh chưng rất muộn, khoảng 26, 27 Tết, để giữ được bánh lâu qua giao thừa, mà không bị hỏng, mốc, hay lại gạo, bởi vì chất lượng gạo, nước, lá dong và củi lửa để nấu bánh hiện nay đều kém xa so với ngày xưa. Bánh dầy còn hỏng nhanh hơn và bị thất truyền trong hầu hết các mâm cúng Tết của các gia đình. Nấu bánh chưng quá muộn thì chỉ có thể lấy bánh chưng để cúng giao thừa, làm cho Tết mất đi nhiều ý nghĩa ngay từ bước khởi đầu. Đã mất công sức gói bánh chưng, thì nên giữ lấy cái ý nghĩa gốc của bánh chưng và thời điểm gốc mà chúng ta cần dùng bánh chưng là lễ cúng ông Công ông Táo.

– Muốn làm bao nhiêu chiếc bánh, cúng bao nhiêu chiếc bánh chưng, hạ lễ và ăn bao nhiêu chiếc bánh là tuỳ. Không muốn làm mà muốn mua bánh chưng để cúng cũng được, giá trị tinh thần của việc làm cỗ cúng sẽ giảm đi rất nhiều. Ý nghĩa của việc cúng không nằm ở việc bày đồ lễ và thắp hương mà nằm ở tâm sức chúng ta đặt vào việc chuẩn bị đồ cúng. Tâm sức của chúng ta bỏ ra trong suốt thời gian chuẩn bị làm bánh và ngọn lửa chúng ta thắp lên để luộc bánh quyết định phần lớn sự thành công của lễ cúng. Câu hỏi là chúng ta muốn cúng lễ cho xong việc hay chúng ta muốn có một buổi cúng chạm vào các giá trị tinh thần và thần linh. Chúng ta quyết định thế nào thì chúng ta sẽ làm thế đó. Nếu muốn lễ cúng này chắc chắn thành công thì chắc chắn chúng ta nên tự làm bánh chưng, còn bánh xấu, bánh đẹp, bánh ngon, bánh chán đều quý.

– Chúng ta có thể để một bánh chưng trên ban thờ xuyên từ lễ cúng ông Táo sang lễ cúng giao thừa, khi nào cần ăn chiếc bánh nào thì hạ bánh đó xuống. Nguyên liệu tốt, chế biến tốt, luộc lâu với củi lửa tốt sẽ giúp bánh giữ được lâu hơn. Nếu ban thờ của chúng ta có năng lượng tốt và ý thức của chúng ta trong lúc làm bánh tốt, thì sẽ giúp bánh giữ được lâu hơn. Chúng ta cũng có thể hạ mâm cúng và hạ luôn bánh chưng xuống bảo quản chỗ khác cũng được.

Mâm cơm Tết

– Cơm tẻ : Cúng cơm trong bát, đơm bát cơm vơi chứ không đầy lên mặt bát như cơm cúng người chết. Một số nhà để 6 bát cơm không và 6 đôi đũa. Một số nhà để 5 bát cơm và 5 đôi đũa. Để một bát cơm tẻ và một đôi đũa đại diện cũng được. Để một vài bát cơm và một vài đôi đũa cũng được. Để bao nhiêu bát cơm thì để bấy nhiêu đôi đũa.

– Cơm nếp hoặc xôi : Cơm nếp có vị thuần, vị gốc. Xôi trắng thì có vị bùi, xôi gấc thì có vị ngọt.

– Nem : Nem tượng trưng cho sự gói ghém, một việc chúng ta phải làm khi muốn kết thúc một năm. Nên sử dụng một lá nem để gói một cái nem. Gói nem nên gói dứt khoát không mở ra, đóng vào, sửa chữa hay thêm lá gói. Gói nem cũng cần sự phóng khoáng, linh hoạt, nên nếu nem không đều chặn chặn cũng chẳng sao, bởi vì thực tế gói ghém cuối năm là như vậy. Không gói nem quá bé, ứng với sự gói ghém quá tủn mùn và khi ăn thì chúng ta vẫn còn cắt nhỏ cái nem ra thành miếng. Sự tròn trịa của nem đại diện cho sự trôi chảy, không gói nem vuông, và cũng không nên rán làm cho nem bị bẹp hay vuông.

– Dưa hành : Dưa hành đại diện cho vị chua do lên men, mà các mâm cúng thường thiếu. Dưa hành đại diện cho vận hành chuyển hoá nội tại. Thịt mỡ và dưa hành là bộ âm dương với nhau, thường được ăn cùng với nhau, nên có câu “Thịt mỡ, dưa hành, câu đối đỏ/ Cây nêu, tràng pháo, bánh chưng xanh”.

– Gà luộc : Gà là biểu tượng của vòng tròn, biểu tượng của chuyển giao thời gian. Gà là món tiêu biểu của cúng giao thừa, mà rất khác với bữa cơm bình thường. Gà cúng giao thừa cần cúng nguyên con, với lòng, mề, tim và tiết ở bên trong gà khi luộc. Lễ ông Công ông Táo có gà luộc cũng được mà không có cũng chẳng sao sao. Gà trong mâm cơm cúng thường được luộc nguyên con, sau đó chặt miếng, còn tiết gà và lòng gà làm món xào, món canh hoặc món miến. Tuy nhiên nếu chúng ta làm cúng thần bếp ở nhà mình, nhưng giao thừa chúng ta lại ở nhà cha mẹ, hay ở quê thì nên làm thêm con gà luộc vào mâm cơm cúng ngày 23 để thay cơm cúng giao thừa.

– Lợn : Thịt lợn không thể làm nguyên con như thịt gà, mà chỉ có thể chọn hoặc thịt chân giò, hoặc thịt thủ, hoặc thịt mông, hoặc thịt vai … Chân giò có móng, xương, bì, thịt nạc, thịt mỡ, cho nên thường được chọn để cúng ông bà đầu nhau, vì mâm cúng này có tính chất đủ vị tổng hợp. Ngoài ra, chân giò rất phù hợp thường được dùng để làm món hầm.

– Cá : Cá kho, nấu canh hoặc rán đều được, tuỳ thuộc vào các món ăn khác của chúng ta cần kết hợp với món cá thế nào cho hợp. Cúng ông bà đầu nhau dành cho mọi gia đình và mọi địa phương, nên chúng ta không chế biến cá chép mà chế biến thuỷ hải sản địa phương khác cũng không sao.

– Bát mắm không hoặc bát mắm pha chanh dấm ớt : Bữa cơm bình thường có bát nước chấm thì bữa cơm cúng, đặc biệt cơm cúng có nem thì nên có bát nước mắm. Tuy nhiên nếu mâm bàn đã chật, không có bát mắm cũng chả sao, vì đã có muối trong các món ăn và cả trong bánh.

– Bát muối không hoặc bát muối có chanh ớt tiêu : Nhà nghèo và neo đơn, chỉ cần cúng mỗi cái bánh chưng và đĩa muối cũng đã là đầy đủ.

—o—

Ăn Tết

Mâm cơm Tết & bánh Tết vừa để cúng, vừa để ăn. Người Việt có câu ăn Tết, nên mâm cơm Tết và bánh Tết là truyền thống mang tinh thần của Tết.

Bày cỗ trên mâm cúng tạo ra thống nhất cho cỗ cúng và bữa ăn, so với việc đặt các đồ ăn rải rác trên ban thờ và bàn ăn. Mâm cơm cúng bản chất chính là mâm cơm ăn, cho nên có mâm gì thì cúng bằng mâm đó. Mâm đồng mang tinh thần đồng vị nên dùng mâm đồng rất tốt. Mâm nhôm cũng được vì nhẹ, rẻ và tiện dụng.

Tuỳ khả năng nấu nướng, điều kiện tài chính, điều kiện thời gian của chúng ta, và tuỳ tình hình thực phẩm có sẵn ở khu chợ mà chúng ta vẫn đi, chúng ta sẽ tự làm một mâm cỗ cúng hợp lý nhất. Cách đi chợ và nấu một mâm cơm cúng Tết hợp lý không quá khác biệt so với cách chúng ta nấu ăn hàng ngày, chỉ là đầy đủ trọn vẹn, mang tính đại diện và có ý nghĩa tinh thần cao hơn mà thôi.

Mâm cơm và bàn đặt mâm có kích thước hữu hạn, nên chúng ta tự cân đối đồ đặt trong mâm cúng theo hoàn cảnh tự nhiên của mình, vì bữa cơm cúng Tết cũng là bữa cơm mà chúng ta ăn, nên có tính đại diện, thiết thực và linh hoạt.

Người nghèo và neo đơn, không làm được mâm cao cỗ đầy, mà làm cũng không ăn hết được, thì nấu bữa cơm thường, làm một cái bánh chưng và cúng cùng một đĩa muối cũng là đầy đủ. Bởi vì cơm cúng là cơm ăn, ăn cái gì thì cúng cái đấy, cúng cái gì ăn cái đấy.

Tinh thần mà chúng ta cần giữ cho mâm cơm cúng ngày Tết là chúng ta tự ra chợ, tự vào bếp của mình, tự nấu, tự dâng mâm cúng, tự hạ lễ và tự ăn đồ mình cúng. Nếu tinh thần ấy giữ được suốt năm, nhiều năm, nghĩa là chúng ta thực sư kết nối được với bộ ông bà Thần bếp và bộ ông bà Đầu nhau.

Mâm cơm cúng và bánh cúng cho chúng ta nhìn lại việc ăn uống của mình và gia đình trong cả năm cũ và có sự chuẩn bị cho việc ăn uống của mình và gia đình trong năm mới. Chẳng ích gì nếu cả năm chúng ta nấu nhưng đến Tết lại mua đồ nấu sẵn để cúng. Chẳng ích gì nếu chúng ta làm cơm cúng Thần bếp rồi cả năm chẳng vào bếp.

—o—

Cúng gì cho ông bà Đầu nhau ?

Có cần thả cá chép cho ông bà Đầu nhau không ? Câu trả lời là không.

Ông bà đầu nhau giữ mã dòng máu gốc của chi họ, dòng họ, và mật mã dòng máu trong người chúng ta là sự sao chép hay dịch mã của dòng máu ông bà đầu nhau. Dù cùng chung ông bà đầu nhau, nhưng mỗi người trong gia đình, dòng họ lại sao chép hay dịch mã gốc một kiểu. Cá chép chính là biểu tượng của sự sao chép hay dịch mã này, nói cách khác mỗi con chúng ta có một con cá chép khác nhau và ông bà đầu nhau cũng có bộ cá chép của mình.

Con cá chép của ông bà Đầu nhau chính là con cá chép trong bộ tranh Hàng Trống Lý Ngư Vọng nguyệt. Đây là con cá chép bóng trăng in trong đáy nước chứ không phải con cá chép vật lý thô thiển mà chúng ta chen nhau thả ngoài sông, ngoài hồ.

Ông bà đầu nhau có cần cưỡi cá chép để lên gặp Ngọc Hoàng không ? Câu trả lời là không.

Ngọc Hoàng là một trong bốn vua cha xứ sở. Ngọc Hoàng chỉ giữ một nửa mã xứ sở của ông Công. Về xứ sở, Ngọc Hoàng dưới cấp của ông Công và không liên quan đến ông Táo. Chúng ta có thể bới tung kho tàng ca dao, tục ngữ phong phú về Tết, cũng không thể nào tìm nổi một bài về Ngọc Hoàng.

Chúng ta không nên vì sự ngu dại của mình mà bịa ra các trật tự thứ bậc của thần thánh. Chúng ta cũng không nên a đua theo các phong trào, thấy người khác làm thì cũng bắt chước làm, kể cả các phong trào này đã được đưa lên báo đài. Đụng đến cúng tế và thần thánh, không làm được thì thôi, mà đã làm thì nên làm đúng. Việc chúng ta làm sai chẳng ảnh hưởng gì đến thần thánh, mà chúng ta chỉ tự hại lấy cái bản thân mình.

Thay vì thả cá chép bừa bãi ở ao hồ vào ngày 23 tháng Chạp, tốt hơn chúng ta nên làm món cá chép ngon nhất có thể để cúng ông bà Đầu nhau. Cá chép liên quan đến ông bà đầu nhau nên cúng ông bà đầu nhau bằng cá chép là vô cùng ý nghĩa. Nếu được hãy làm cá chép kho để kết thúc năm, vì cá chép mà biết kho sẽ đủ vị và cá chép là biểu tượng của chuyển hoá kết thúc như trong sự tích cá chép hoá rồng. Lưu ý là chúng ta nấu cá chép kho vào đầu năm.

—o—

Sự kiện mở cổng Tết & lời khấn

Chính vì lễ đưa ông Táo là sự kiện mở đầu cho Tết, nên “Vè Tết” đưa sự kiện này lên vị trí số 1.

Hạ lợi bước qua

Chánh ngày hăm ba

Lễ đưa ông Táo

Hai là lễ đáo

Tảo mộ ông bà

Cổ tích bày ra

Truyền cho con cháu

Từ ngày hăm sáu

Dĩ chí ba mươi

Cá thịt tốt tươi

Ông bà tiếp rước

Phải dùng cây trước

Lấy nó làm nêu

Thiên hạ cũng đều

Lo chưng đồ đạc

Sơ tam chánh ngoạt

Canh giữ thường lai

Quần rộng áo dài

Ăn chơi ba bữa

Bịt khăn sắm sửa

Làm tuổi mẹ cha

Đèn đốt vậy mà

Tứ cung tứ bái

Trai thời giữ đạo

Gái phải dằn lòng

Xuân nhật ngày đêm

Đèn chong hương đốt

Chơi bời mùng Một

Chí những mùng Hai

Liên gia trong ngoài

Ăn mừng năm mới.

Chữ An, chữ Thới

Dán trước hàng ba

Phú quý vinh hoa

Dán vô trước cửa

Tài lợi lộc phước

Dán trước hàng nhì

Vạn trực duy tân

Dán vô cửa giữa

Dán thời phải lựa

Cột cái định tường mà dán

Trên trang ông Táo

Đề chữ “Hiển Linh”

Lấy câu “Thái Bình”

Dán ngoài cửa ngõ

Quần điều áo đỏ

Quần rộng vãng lai

Chánh ngoạt sơ khai

Tháng Giêng duy thỉ

Canh ba giờ tí

Thức dậy làm gà

Lễ vật bày ra:

Nhang, đèn, trà, nước

Tiên sư giáng trước

Ứng biện vô dò

Rượu rót liên do

Kim ngân tiếp đốt

Giờ này thiệt tốt

Thạnh lợi chủ gia

Giờ đặng kế ba,

Làm ăn phú quý

Ở vị trí số 2 là lễ đáo – tảo mộ ông bà. Ông bà đầu nhau là cấp cao nhất về dòng máu trong một chi họ và trên cấp ông bà, ông vải. Khi đi tảo mộ ông bà trước Tết chúng ta cũng mời ông bà về ăn Tết luôn. Chúng ta không nên mời ông bà về quê ăn Tết trước khi cúng ông Công ông Táo. Do đó, nếu mộ ông bà ở xa, giao thông đi lại không thuận tiện và cần di sớm thì chúng ta nên cúng ông Công ông Táo từ rằm chứ không nên đợi đến chốt sổ mới cúng. Nếu chúng ta đi tảo mộ ông bà trước cả rằm thì trước khi đi chúng ta nên thắp hương báo trên ban thờ. Về nguyên tắc, bát hương dành cho ông bà đầu nhau là bát hương trung tâm, còn bát hương dành cho ông bà ông vải là bát hương gia tiên nằm ở bên tay phải của người đứng trước ban thờ.

Vì lễ cúng ông Công ông Táo là lễ mở cổng Tết cho nên lời khấn rất quan trọng. Nếu không biết khấn thì hãy cứ khấn như ngày thường. Không bao giờ khấn theo văn mẫu, mà hiểu thế nào thì hãy tự khấn như thế. Nếu kết nối được với gia tiên và thần linh, thì chúng ta sẽ được nhắc lời khấn.

Lời khấn mở cổng Tết gồm ba chữ “thiên”, “địa”, “linh”, và được kết cấu thành bài khấn đơn giản theo năng lượng riêng của từng người và từng gia đình, ví dụ

Thiên linh linh

Địa linh linh

Thiên thiên địa

Đia địa thiên

Thiên địa thiên

Địa thiên địa

Thiên linh linh

Địa linh linh

—o—o—o—